Pagbantay sa Kalibutan

Nagalain nga Pamatasan

“Ang pamatasan kag ugali sang mga Hapon naglain.” Amo sini ang sabat sang mga 90 porsiento sang halos 2,000 ka tawo sa ulihi nga surbe nga ginhimo sang The Yomiuri Shimbun nga pamantalaan. Ano gid ang ila naugtan? Para sa 68 porsiento ini amo ang “indi nagakaigo nga paghaboy sang iban sa sigarilyo, chewing gum kag lata sang mga ilimnon.” Ang sabat sang kapin sa katunga amo ang kapaslawan sang mga ginikanan sa pagdisiplina sa magahod nga mga kabataan. Lakip sa iban nga mga reklamo amo ang paggamit sing mga cellular telephone sa publiko nga mga duog, indi pagtinlo sa ipot sang mga hinuptanan nga sapat, kag di-nagakaigo nga pagpark sing salakyan kag bisikleta. Ang mga pamatan-on amo ang nakabaton sing daku nga kritisismo. “Sa mga ginsurbe nga nagaedad sa ulot sang 20 kag 40 anyos, 66 porsiento ang nagpabutyag sing kabalaka sa malain nga pamatasan sang mga estudyante sa elementarya kag hayskul.”

 Lahuglahog nga mga Buaya

Ang mga cormorant, ang mga pispis nga nagakaon kuno sing mga isa ka kilo nga isda adlaw-adlaw, “amo sa masami ang ginaugtasan sang mga mahuyugon sa pagpangisda,” siling sang Calgary Herald sa Canada. Ang pamantalaan nagreport nga agod tabugon ang mga cormorant kag ang iban pa nga mga pispis nga nagapangaon-isda, ang mga mangunguma kag mga manedyer sang mga punong sa Aminhan nga Amerika nagagamit sing bag-o nga paagi​—⁠ang plastik nga mga buaya. Ang apat ka metro kalaba nga mga buaya “may duha ka daku kag masanag nga mga reflector para sa mga mata, kaanggid sa alerto nga talunon nga mga buaya,” paathag sang Herald. Nasapwan sang isa ka biologo nga ang isa ka plastik nga buaya nga nagautaw-utaw sa tubig epektibo sa sulod sang mga isa ka bulan. Paglipas sina, mamutikan na sang mga pispis nga lahuglahog lang ini, kag isa ka asul nga tulabong ang “nakita nga naghapon sa ibabaw sang lahuglahog nga buaya.” Apang sang ginsaylo ini sa lain nga lugar, liwat nga nahadlok sa sini ang nagapangaon-isda nga mga pispis.

Pagpangdaugdaug sa Ulubrahan

Ang panguna nga rason kon ngaa ang mga tawo sa Espanya nagaabsent sa obra amo ang “sikolohiko nga pagpanggamo,” report sang magasin nga El País Semanal. Kapin sa duha ka milyon ka Espanyol ang nagaantos sing malawig nga pagpamahog sa ulubrahan, nga ginatawag sa Europa nga mobbing ukon pagpangdaugdaug. Suno sa sikologo nga si Iñaki Piñuel, ang mga biktima amo sa masami ang mapisan nga mga empleyado nga ginakahisaan sang iban. Ang isa ka tawo mahimo pakahuy-an sang iya mga katrabaho paagi sa indi paghatag sa iya sing trabaho, indi paglakip sa iya sa paghambalanay, pagpakunokuno nga wala sia makita, paghikay pirme sa iya, ukon pagpamaba sing di-matuod nga mga huringhuring agod paluyahon ang iya pagtahod sa kaugalingon. “Ginabanabana nga 1 sa kada 5 ka paghikog sa Europa ang may kaangtanan sa sini nga nagakatabo,” siling sang report. Ano ang sarang mahimo? Ang magasin nagapanugda: “Indi paghipsi ang nagakatabo. Mangita sing mga testigo. Isugid ang problema sa mga opisyales sang kompanya. Indi pagbasula ang imo kaugalingon. Sa malubha nga mga kaso, magpasaylo sing departamento [ukon] trabaho.”

Mga Problema sa Hunahuna sa mga Kabataan

“Tubtob sa mga 20 porsiento sang mga kabataan sa bug-os nga kalibutan ang may problema sa hunahuna ukon paggawi nga mahimo makaapektar sa nabilin nga bahin sang ila kabuhi,” siling sang The Independent sang London. Sa magkaupod nga report, ang World Health Organization kag ang United Nations Children’s Fund nagapaandam nga ang kadamuon sang depresyon, paghikog, kag paghalit sa kaugalingon nagdamo sing “makaalarma” sa tunga sang mga pamatan-on. Ang labi gid nga apektado amo ang mga nagapuyo sa mga lugar nga may guerra kag sa mga pungsod nga may madasig nga pagbag-o sa katilingban kag ekonomiya. Suno sa The Independent, ang report nagsiling nga ang mga kabataan nga may depresyon “madali malatnan sang iban pa nga mga balatian kag sang makatalagam nga mga batasan nga mahimo magpalip-ot sang ila kabuhi.” Nagsiling man ini nga “mga 70 porsiento sang hilaw nga kamatayon sang mga adulto ang ginpasibangod sa paggawi nga naglambo sang panahon sang pagkatin-edyer, subong sang panigarilyo, pag-inom kag pagdroga.”

Mga Haywey Para sa mga Sapat sa Dagat

“Ini ang pinakadaku nga dalan sa dagat,” report sang The Sunday Times sang London. “Sa Dagat Pasipiko may isa ka haywey para sa mga sapat sa dagat halin sa baybayon sang California nga nagaagi sa Hawaii pakadto sa mabatuhon nga baybayon sang Japan.” Natukiban sining karon lang ni Jeff Polovina, nga isa ka marine biologist sa Hawaii, ini nga dalan, kag naghimo sia sing mapa sini nga dalan paagi sa pagtakod sing tag sa mga balyena, mga pawikan, mga tuna, mga dolphin, kag mga bagis. Ang haywey dagaya sa plankton, nga nangin pagkaon para sa mga kasag, salimbubog, kag lukos. Ini sila nagaaman naman sing dagaya nga pagkaon para sa mga nagalakbay sa malayo. Ang loggerhead nga mga pawikan, nga ginlaragway sang pamantalaan subong “mga palalakbay sa kalibutan sang mga reptilya,” nagaitlog sa Japan, nagahamtong sa baybayon sang California, kag nagabalikbalik sa California kag Japan. Kon tigtulugnaw ang ruta sa dagat nagapabagatnan sing 1,000 ka kilometro, halin sa nabagatnan nga California pakadto sa South China Sea.

Pagpabilin nga Mapagros

“Ang pisikal nga aktibidad nagabulig sa pagkontrol sa bug-at, nagaamlig batok sa mga problema sa kapagros kaangay sang diabetes kag osteoporosis, nagapauswag sang panimuot, kag nagabulig sa isa ka mahamuok nga pagtulog sa gab-⁠i,” siling sang Tufts University Health and Nutrition Letter. Apang magluwas sini tanan, “ang imo pisikal nga kapagros isa ka mabaskog nga talaksan kon daw ano kalawig ang imo kabuhi.” Sa isa ka pagtuon sa sulod sang 13 ka tuig sa kapin sa 6,000 ka may edad nga mga lalaki, natukiban sang mga mananalawsaw sa Stanford University kag sa U.⁠S. Veterans Affairs Health Care System nga ang haganhagan nga pag-ehersisyo sang isa ka tawo nagapakita kon sin-o gid ang mabuhi sing malawig. Bisan pa ginapakita sang iban nga pananalawsaw nga ang mga genetiko may daku nga mahimo sa ikasarang sa pag-ehersisyo, bisan ang adlaw-adlaw nga “haganhagan” nga pag-ehersisyo​—⁠subong sang pagdagondagon⁠​—⁠makabulig sa pagpabilin nga mapagros.

Pagpasayod sing Alkohol sa mga Pamatan-on

“Halos isa sa 10 ka pamatan-on sa Australia ang alkoholiko,” report sang Sunday Telegraph sa Australia. Si Propesor Ian Webster, presidente sang Alcohol and Other Drugs Council of Australia, nagsiling nga naglambo sa tunga sang mga pamatan-on ang kinabatasan nga ang makalilipay nga talipuspusan sang semana amo ang ginahinguyang sa “pagpahubog.” Ang The Sydney Morning Herald nagreport nga ang iban nga mga eksperto natublag sa “nagatin-ad nga industriya sa bug-os nga kalibutan” sang pagpasayod sing alkohol sa mga pamatan-on. Natukiban sang mga mananalawsaw nga ang kalabanan nga nagabaligya sing alkoholiko nga mga ilimnon may mga Web site para sa mga pamatan-on. “Ginapasayod sini ang mga tiket sa mga konsierto, kag ginalakip ang mga film review kag, siempre pa, ang impormasyon tuhoy sa produkto.” Suno sa report, nabalaka ang World Health Organization nga ang “katuyuan [sining tanan nga pasayod] amo ang pagpat-od nga ang alkohol mangin isa ka kinahanglanon nga bahin sa kabuhi sang mga pamatan-on.”

Pagpahilayo sa Katilingban

Sa Japan isa ka bag-o nga huyog ang nagtuhaw ilabi na sa tunga sang mga tin-edyer kag lamharon nga mga adulto. Ginatawag ini nga hikikomori (sobra nga pagpahilayo sa katilingban) kag nabalita ini sang panahon nga ginaimbestigahan ang madamong malain nga mga krimen nga ginhimo sang mahuyugon mag-isahanon nga mga pamatan-on. “Ginpakita sang pagtuon sa estilo sa kabuhi sang mga kriminal nga ang ila ermitanyo nga estilo sang kabuhi​—⁠ang binulan nga pagpakuribong sa ila mga hulot nga ang kaupod lamang amo ang computer kag video game​—⁠indi gid man tumalagsahon,” report sang medikal nga balasahon nga The Lancet. Ginapakita sang iban nga ebidensia nga ang hikikomori mas masami nga ginapadayag paagi sa pagpaarumatay sangsa paagi sa kasingki. Apang, “nagaugyon ang kalabanan nga ini nga balatian resulta sang kahamungayaan, teknolohiya, kag kasulhayan sang moderno nga pagkabuhi sang mga Hapones,” siling sang The Lancet. “Madamo nga mga hikikomori ang nagahinguyang sang ila laban nga oras sa internet ukon sa paghampang sing mga video game sa tion nga nagabugtaw sila, samtang nagapamahaw sing pagkaon kag ilimnon nga ginpadul-ong sa ila balay.” Ginabanabana sang iban nga ang mahuyugon mag-isahanon nga mga pamatan-on sa Japan nagadamo sing isa ka milyon.