Pagtuo nga Gintilawan sa Nazi nga Europa

PANUGIRON NI ANTON LETONJA

Sang Marso 12, 1938, ang mga tropa ni Hitler nagtabok sa dulunan sang Austria. Naglanog sa radyo ang mga ambahanon sa pagmartsa kag mga eslogan sa politika. Mainit ang patriotismo sa akon tumandok nga pungsod, ang Austria.

SANG nagbulos si Hitler, malaumon gid ang mga taga-Austria. Madamo ang naglaum nga madula na ang kaimulon kag pagkawalay palamugnan sa iya “Isa ka Libo ka Tuig nga Emperyo.” Bisan ang Katoliko nga mga pari, nga nagbuylog sa mainit nga patriotismo sang pungsod, nagsaludo sang saludo sang mga Nazi kay Hitler.

Bisan pa nga 19 anyos lamang ako sadto, wala ako mabuyok sa mga saad ni Hitler. Wala ako magpati nga malubad sang bisan ano nga gobierno sang tawo ang mga problema sang katawhan.

Pagtuon sa mga Kamatuoran sang Biblia

Natawo ako sang Abril 19, 1919, sa Donawitz, Austria, kag ako ang ikatlo kag kinagot nga anak sa amon pamilya. Si Tatay isa ka mapisan nga minero sang karbon. Sang 1923 gindala niya ang amon pamilya sa Pransia, diin nag-obra sia sa may minahan nga banwa sang Liévin. Bangod sang iya mga opinyon sa politika, diskompiado sia sa relihion, apang si Nanay naman isa ka debotado nga Katoliko. Ginpadaku niya kami nga nagapati sa Dios, kag nagapangadi sia upod sa amon kada gab-i. Sang ulihi, labi pa gid nga nangin diskompiado si Tatay sa relihion amo nga gindumilian niya si Nanay nga magsimba.

Sang talipuspusan nga bahin sang dekada 20, nakilala namon si Vinzenz Platajs, nga ginhayuan namon Vinko, kag isa sia ka pamatan-on nga may Yugoslav nga kaliwat. May komunikasyon sia sa mga Estudyante sang Biblia, subong nga amo ang pagkakilala sa mga Saksi ni Jehova sadto. Sang ulihi ang isa sang mga Estudyante sang Biblia nagsugod sa pagduaw sa amon pamilya. Bangod ginadumilian ni Tatay si Nanay nga magkadto sa simbahan, ginpamangkot ni Nanay si Vinko kon bala ang Dios mahimo masimba sa balay. Ginpakita niya ang Binuhatan 17:​24, nga nagasiling nga ang Dios “wala nagapuyo sa mga templo nga ginhimo sang kamot,” kag ginpaathag niya nga ang balay amo ang nagakaigo nga duog sa pagsimba sa Dios. Nalipay si Nanay kag nagsugod sia sa pagtambong sa mga miting sa mga balay sang mga Estudyante sang Biblia.

Ginsilingan ni Tatay si Nanay nga untatan niya ini nga kabuangan, nga amo ang tawag ni Tatay sa sini. Agod punggan kami sa pagpakig-upod sa mga Estudyante sang Biblia, nagsiling sia nga dapat kami magtambong sa Misa kon Domingo! Bangod nangindi gid si Nanay sa pagtambong, namat-od si Tatay nga magsakristan ako. Bisan pa ginatahod ni Nanay ang luyag ni Tatay may kaangtanan sini, padayon niya nga ginpatudok sa akon tagipusuon kag hunahuna ang mga prinsipio sang Biblia kag ginpaupod niya ako sa mga miting sang mga Estudyante sang Biblia.

Sang 1928, ginsimbuluhan nanday Vinko kag sang akon magulang nga si Josephine​—⁠ukon si  Pepi, ang hayo namon sa iya⁠​—⁠ang ila dedikasyon kay Jehova paagi sa bawtismo sa tubig. Sang ulihi nagpakasal sila. Pagkadason nga tuig ang ila anak nga babayi, nga si Fini, natawo sa Liévin. Pagligad sang tatlo ka tuig gin-agda sila nga mangin bug-os tion nga mga ministro sa Yugoslavia, diin ang hilikuton sang mga Saksi ginadumilian. Walay sapayan sang madamo nga mga kabudlayan, ang ila kalipay kag kakugi sa pag-alagad kay Jehova wala gid magbugnaw. Bangod sang ila maayo nga halimbawa, nagtudok sa akon ang handum nga mangin isa ka bug-os tion nga ministro.

Espirituwal nga Paglambo

Makapasubo nga bangod indi gid maghangpanay ang amon mga ginikanan, nagbulagay sila sang 1932. Nagbalik kami ni Nanay sa Austria, samtang ang akon magulang nga si Wilhelm (Willi), nagpabilin sa Pransia. Pagkatapos sadto, halos wala na ako sing komunikasyon kay Tatay. Nagapamatok gihapon sia sa amon tubtob sang mapatay sia.

Nagpuyo kami ni Nanay sa Gamlitz, nga isa ka minuro sa Austria. Regular niya nga ginabinagbinag sa akon ang mga publikasyon pasad sa Biblia, kay wala sing mga kongregasyon malapit sa amon. Maayo lang kay si Eduard Wohinz makaduha sa isa ka bulan nga nagabisikleta pakadto sa amon balay halin sa Graz agod palig-unon kami sa espirituwal, isa ka paglakbay nga may kalayuon nga halos 100 kilometros pakadto pa lang!

Sa panugod sang makakulugmat nga paggahom ni Hitler sang 1938, si Utod Wohinz gindakop. Daku gid ang amon kasubo sang mabalitaan namon nga ginpuot sia sa gas tubtob mapatay sa isa ka institusyon sa Linz diin ginahimo ang di-masakit nga pagpatay bilang pagpakita kuno sing kaluoy. Ang iya tumalagsahon nga pagtuo nagpabakod sa amon nga padayon nga mag-alagad kay Jehova sing matutom.

1938​​—⁠Isa ka Makahalanguyos nga Tuig

Ang hilikuton sang mga Saksi gindumilian sa Austria sang 1935. Sang ang mga tropa ni Hitler nag-abot sa Austria sang 1938, ang amon ministeryo nangin delikado gid. Kilala kami ni Nanay sa amon lugar nga mga Saksi ni Jehova, gani namat-od kami nga likawan ang pagganyat sa igtalupangod sang publiko. Nagtener pa gani ako kon gab-i sa isa ka kamalig agod indi ako madakpan sang mga Nazi.

Sang maaga nga bahin sang 1938, naggradwar ako sa hayskul kag nag-obra sa panaderya. Bangod nangindi ako sa pagsiling sing “Heil Hitler” ukon sa pagpamiembro sa Hitler Youth organization, ginpahalin ako sa obra. Apang nangin labi pa gid ako ka determinado nga simbuluhan ang akon dedikasyon kay Jehova nga Dios paagi sa bawtismo sa tubig.

Gintugmawan kami ni Nanay sang Abril 8, 1938. Isa ka gab-⁠i, nagtipon kami kag ang pito pa sa isa ka naligwin nga payagpayag sa kagulangan. Pagkatapos sang pamulongpulong sa bawtismo, isa-isa kami nga naglakat kada napulo ka minuto sa makitid nga alagyan padulong sa lalabhan. Didto gintugmawan kami sa isa ka semento nga pasungan.

Sang Abril 10, 1938, ginhiwat ang mock elections sa isyu nga magtingob ang Austria kag Alemanya. Makita sa mga poster sa bug-os nga pungsod ang pangabay nga “Yes for Hitler!” Wala kami ni Nanay ginpilit nga magboto, kay indi kami banwahanon sang bisan ano nga pungsod pagkatapos sang amon madugay nga pagtener sa Pransia​—⁠ang kahimtangan nga nagluwas sang ulihi sa akon kabuhi. Pirme kami ginadalhan sing mga kopya sang Ang Lalantawan ni Franz Ganster, gikan sa Klagenfurt sa nabagatnan nga Austria. Gani nakakuha kami sing espirituwal nga kabakod gikan sa Pulong sang Dios antes magdabdab ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II.

Ang Akon Magulang, si Willi

Magulang si Willi sa akon sing apat ka tuig kag wala sia makigkomunikar sa amon ni Nanay sugod sang naghalin kami sa Pransia kapin sa siam ka tuig antes. Bisan pa gintudluan sia ni Nanay sa Biblia sang bata pa sia, napapati sia nga ang programa  ni Hitler sa politika amo ang paagi agod matigayon ang isa ka malipayon nga palaabuton. Sang Mayo 1940, ginpamatbatan si Willi sang hukmanan sang Pransia sing duha ka tuig nga pagkabilanggo bangod sang iya ilegal nga mga aktibidades subong isa ka Nazi. Apang ginpaguwa sia sang ulihi, sang nasakop sang mga tropa sang Alemanya ang Pransia. Sadto nga tion ginpadalhan niya kami sing kard halin sa Paris. Nalipay kami nga mahibaluan nga buhi pa sia apang nakibot gid kami sa kon nangin ano sia!

Sang tiempo guerra pirme kami ginduaw ni Willi bangod sang iya maayo nga reputasyon sa SS (Schutzstaffel, ang pinakaali nga guardia ni Hitler). Dayaw gid sia sa mga kadalag-an ni Hitler sa militar. Halos ang tanan nga panikasog ko nga ipatalupangod sa iya ang amon paglaum pasad sa Biblia nagakatapos sa pagsiling niya: “Tinonto! Tan-awa bala ang kibot nga mga pagpanalakay ni Hitler. Sa indi madugay mga Aleman na ang magagahom sa kalibutan!”

Sa isa sang mga bakasyon ni Willi sa balay, sang Pebrero 1942, ginhatagan ko sia sing libro nga Enemies, nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova. Sa daku ko nga kakibot, ginbasa niya ini gilayon. Nahisayran niya nga ang rehimen ni Hitler natalana nga mapaslawan. Madugay niya nga ginsuportahan ang isa ka mapintas nga sistema kag determinado sia nga tadlungon sa gilayon ang iya kasaypanan.

Ang Panindugan ni Willi sa Kamatuoran sang Biblia

Sang nagduaw si Willi sa amon sang masunod nga bulan, nagbag-o na sia. Nagsiling sia: “Anton, nagsala gali ako!”

“Willi,” siling ko, “ini nga pagkahisayod daw ulihi na.”

“Indi,” sabat niya, “indi pa ini ulihi! Nagsiling ang Biblia nga ‘himuon mo ang dapat mo himuon tubtob buhi ka,’ kag salamat sa Dios, buhi pa ako!”​—⁠Manugwali 9:10.

“Kag ano gid ang plano mo nga himuon?” pamangkot ko.

“Ti, plano ko nga mag-untat na sa pagsoldado,” sabat niya. “Mabulag na ako sa mga Nazi kag tan-awon naton kon ano ang matabo.”

Gilayon sia nga naglakbay padulong sa Zagreb, Yugoslavia, agod duawon liwat ang amon utod, nga si Pepi. Sa tapos makatambong sa ginadumilian nga mga miting sang mga Saksi didto sa sulod sang malip-ot nga tion, ginbawtismuhan sia sing patago. Nagpauli gid man ang buhaha nga anak!​—⁠Lucas 15:11-24.

Agod makalikaw sa mga Nazi sa Pransia, matabok kuntani si Willi sa dulunan padulong sa Switzerland. Apang, nadakpan sia sang Aleman nga mga pulis militar. Gin-court martial sia sa Berlin, kag sang Hulyo 27, 1942, ginpamatbatan sia sing kamatayon bangod sang pag-abandona sa katungdanan. Gintugutan ako nga duawon sia sa Berlin-Tegel Military Prison. Gindala ako sa isa ka magamay nga hulot, kag wala madugay nagsulod si Willi, nga nakadena sa isa ka guardia. Sang nakita ko ang iya kahimtangan, nagtulo ang luha sa akon mga mata. Wala kami gintugutan nga maghaksanay kag 20 ka minuto lamang ang ginhatag agod makapaalamay kami.

Nakita ni Willi nga nagahibi ako kag nagsiling sia: “Anton, ngaa nagahibi ka? Dapat ka malipay! Nagapasalamat gid ako kay Jehova kay ginbuligan niya ako nga makita liwat ang kamatuoran! Kon napatay ako para kay Hitler, kuntani wala na ako sing paglaum. Apang bangod mapatay ako para kay Jehova, sigurado ako nga banhawon niya ako kag sa amo magakitaay kita liwat!”

Sa iya nagapaalam nga sulat sa amon, si Willi nagsulat: “Ang aton hinigugma nga Dios, nga ginaalagad ko, naghatag sa akon sang tanan nga kinahanglanon ko kag pat-od nga sakdagon niya ako tubtob sa kamatayon, agod makabatas ako kag magmadinalag-on. Ginasulit ko, makasalig kamo nga wala ko ginhinulsulan ang nangin desisyon ko kag nagpabilin ako nga matutom sa Ginuo!”

Ginpatuman kay Willi ang silot nga kamatayon sa Brandenburg Penitentiary, malapit sa Berlin, sang masunod nga adlaw, Septiembre 2, 1942. Beinte-siete anyos sia. Ginpamatud-an sang iya halimbawa ang kamatuoran sang ginasiling sa Filipos 4:13: “Sa tanan nga butang may kusog ako bangod sa iya nga nagahatag sing gahom sa akon.”

Ang Katutom ni Vinko Tubtob sa Kamatayon

Ang Aleman nga mga soldado nagmartsa padulong sa Yugoslavia sang 1941, amo nga napilitan si Pepi subong man ang iya bana, nga si Vinko, kag  ang ila 12-anyos nga anak nga babayi, nga si Fini, nga magpauli sa Austria. Laban nga mga Saksi sadto sa Austria yara sa mga bilangguan ukon mga kampo konsentrasyon. Bangod indi sila mga Aleman, ginpatrabaho sila sa isa ka uma sa nabagatnan nga Austria, malapit sa amon balay.

Sang ulihi, sang Agosto 26, 1943, gindakop si Vinko sang mga Gestapo (sekreta nga mga pulis sang Nazi). Sang mapaalam kuntani si Fini sa iya amay, ginwahig sia sang hepe sang mga pulis amo nga nagtabog sia sa hulot. Si Vinko pirme gin-interogar kag ginkastigo sang mga Gestapo kag ginbilanggo sia sa Stadelheim Penitentiary sa Munich.

Sang Oktubre 6, 1943, gindakop ako sang mga pulis sa akon ulubrahan, kag ginbilanggo man ako sa Stadelheim Penitentiary, diin didto si Vinko. Bangod maayo ako mag-Pranses, gingamit ako subong manugbadbad para sa Pranses nga mga soldado nga nadakpan sang tiempo guerra. Sa akon pagdayandayan sa bilangguan, may higayon ako nga makigbalita kay Vinko.

Sang ulihi ginpamatbatan si Vinko sing kamatayon. Ginsumbong sia nga nagasuplay sing mga literatura sa Biblia sa mga Saksi kag nagahatag sing pinansial nga bulig sa Saksi nga mga babayi nga ang ila mga bana yara sa mga kampo konsentrasyon. Ginsaylo sia sa bilangguan malapit sa Berlin diin man ginpatay si Willi. Didto ginpugutan sia sing ulo sang Oktubre 9, 1944.

Ang ulihi nga pagkitaay nanday Vinko kag sang iya pamilya makapulug-ok gid sa dughan. Nakita nila sia nga nakadenahan kag ginkastigo sing tuman, kag halos indi niya sila mahakos bangod sang mga kadena. Katorse anyos si Fini sang ulihi niya nga nakita ang iya amay. Madumduman pa niya ang katapusan nga ginhambal sang iya amay: “Atipana ang imo iloy, Fini!”

Sang mapatay ang iya amay, si Fini ginpahilayo sa iya iloy kag gintugyan sa isa ka Nazi nga pamilya nga determinado sa ‘pagreporma’ sa iya. Pirme sia ginkastigo. Sang ginsalakay sang Ruso nga mga tropa ang Austria, gintiro nila ang Aleman nga pamilya nga nagmaltrato sa iya. Ginkabig nila ang pamilya subong malain kaayo nga mga Nazi.

Pagkatapos sang guerra ang akon magulang nga babayi nagpadayon sa bug-os tion nga ministeryo. Nag-alagad sia upod sa iya ikaduha nga bana, nga si Hans Förster, sa sanga talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Switzerland tubtob sang mapatay sia sang 1998. Gin-ilog ni Fini ang halimbawa sang iya mga ginikanan kag nagaalagad sia karon sa matuod nga Dios, nga si Jehova, sa Switzerland.

Nahilway gid man sang Ulihi!

Sang maaga nga bahin sang 1945 ang amon bilangguan sa Munich isa sa mga bilding nga ginbombahan. Nahapay ang siudad. Disiotso ka bulan na ako nga nabilanggo sang nag-abot gid man ang adlaw sang pagbista sa akon sa atubangan sang isa ka huwes. Ang petsa duha ka semana lamang antes natapos ang guerra sang Mayo 8, 1945. Sa tion sang bista ginpamangkot ako: “Handa ka bala nga magsoldado?”

“Indi tugot sa isa ka bilanggo ang magsuksok sing uniporme ukon magsiling sing ‘Heil Hitler,’ ” sabat ko. Sang ginpamangkot ako kon luyag ko mag-alagad sa Aleman nga kasuldadusan, nagsiling ako: “Hatagi ako palihug sang akon mga conscription paper, kag nian sugiran ko kamo sang akon desisyon!”

Pagligad sang pila ka adlaw, ang guerra natapos, kag ginsingganan ako nga mahimo na ako makalakat. Wala madugay pagkatapos sadto nagsaylo ako sa Graz, diin gin-organisar ang isa ka magamay nga kongregasyon nga ginatapuan sang 35 ka Saksi. Sa karon, walo na ang kongregasyon sa Graz.

 Isa ka Mahigugmaon nga Kabulig

Wala madugay pagkatapos sang guerra, nakilala ko si Helene Dunst, isa ka lamharon nga maestra nga miembro anay sang partido Nazi. Nabang-awan gid sia sa Nazismo. Sa akon una nga pagpakigsugilanon sa iya, namangkot sia: “Ngaa kamo lang ang nakahibalo nga Jehova ang ngalan sang Dios kag ang iban wala?”

“Bangod wala ginausisa sang kalabanan nga mga tawo ang Biblia,” sabat ko. Nian ginpakita ko sa iya ang ngalan sang Dios sa Biblia.

“Kon ang Biblia nagasiling nga Jehova ang ngalan sang Dios, nian dapat naton sugiran ang tanan sini nga kamatuoran!” siling niya. Nagsugod si Helene sa pagbantala sing mga kamatuoran sang Biblia kag pagligad sang isa ka tuig ginsimbuluhan niya ang iya dedikasyon kay Jehova paagi sa bawtismo sa tubig. Nagpakasal kami sang Hunyo 5, 1948.

Sang Abril 1, 1953, nangin bug-os tion nga mga ministro kami sang mga Saksi ni Jehova. Sang ulihi gin-agda kami nga mag-eskwela sa ika-31 nga klase sang Watchtower Bible School of Gilead, nga nahamtang malapit sa South Lansing, New York. Nalipay gid kami didto sa makapalig-on nga pagpakig-upod sa iban nga mga estudyante gikan sa 64 ka pungsod.

Pagkatapos sang amon gradwasyon ginpadala kami liwat sa Austria. Sa sulod sang pila ka tuig, ang amon hilikuton amo ang pagduaw sa mga kongregasyon agod pabakuron sila sa espirituwal. Nian gin-agda kami nga mag-alagad sa sanga talatapan sang mga Saksi ni Jehova sa Luxembourg. Sang ulihi ginsaylo kami sa sanga talatapan sa Austria, nga nahamtang sa Vienna. Sang 1972, samtang nagaalagad kami didto, nagtuon kami sing Serbo-Croatian nga hambal agod mapanaksihan ang madamong Yugoslav nga imigrante nga mga mamumugon sa Vienna. May yara na karon walo ka Serbo-Croatian-sing-hambal nga mga kongregasyon diri sa Vienna, nga ginatapuan sang mga tawo halin sa halos tanan nga bahin sang Europa!

Sang Agosto 27, 2001, si Helene napatay. Isa gid sia ka masaligan kag hamili nga kabulig kag kaupod sa sulod sang amon 53 ka malipayon nga tuig sang pag-asawahay. Ang paglaum nga pagkabanhaw nangin labi pa ka hamili karon sa akon tagipusuon.

Kontento sa Gugma sang Dios

Walay sapayan sang mga trahedya nga naagihan ko, nagpabilin ako nga kontento sa akon hilikuton sa sanga talatapan sa Austria. Ang akon pinakaulihi nga pribilehiyo amo ang pagsugid sang akon mismo mga inagihan may kaangtanan sa pagpasalida sa “Forgotten Victims of the Nazi Regime.” Sugod sang 1997 ginpasalida ini sa 70 ka siudad kag banwa sa Austria, sa amo nagahatag sing kahigayunan nga masaysay sang mga buhi pa nga mga saksi sang mga bilangguan kag mga kampo konsentrasyon sang mga Nazi ang pagtuo kag kaisog nga ginpakita sang matuod nga mga Cristiano walay sapayan sang paghingabot sang mga Nazi.

Ginakabig ko nga isa ka pribilehiyo nga makilala sing personal ining mga matutom nga mga Cristiano. Isa gid sila ka dalayawon nga pamatuod sa kamatuoran sang Roma 8:​38, 39: “Bisan ang kamatayon bisan ang kabuhi bisan ang mga anghel bisan ang mga panguluhan bisan ang mga butang karon bisan ang mga butang nga magaabot bisan ang mga kagamhanan bisan ang kataason bisan ang kadalumon bisan ang tanan iban pa nga mga tinuga indi makapahamulag sa aton sa gugma sang Dios nga yara kay Cristo Jesus nga aton Ginuo.”

[Retrato sa pahina 19]

Ang amon pamilya sang 1930 (wala pakadto sa tuo): ako, si Pepi, si Tatay, si Willi, si Nanay, kag si Vinko

[Retrato sa pahina 20]

Ang akon magulang, nga si Willi, wala madugay antes sia ginpatay

[Retrato sa pahina 21]

Nabilanggo kami ni Vinko sa Stadelheim Penitentiary, Munich

[Mga retrato sa pahina 21]

Ang anak nga babayi ni Vinko, nga si Fini, gintugyan sa mapintas nga Nazi nga pamilya; matutom gihapon sia tubtob karon

[Retrato sa pahina 22]

Si Helene isa ka hamili nga kaupod sa sulod sang amon 53 ka tuig nga pag-asawahay

[Retrato sa pahina 22]

Nagapamulongpulong sa pagpasalida sa “Forgotten Victims of the Nazi Regime”