Ang Ginuban nga Pagsaylo sa Iban nga Duog

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA KENYA

ANG duta nagadaguhob bangod sang tunog sang minilyon ka mga tapak. Ang madamo nga sapat nagaabante, nga nagapatap-ok sang pula nga yab-ok. Ang mga sapat nagatuwak sa ila malaba kag maniwang nga mga batiis samtang nagataklad-dulhog sila sa mga nalupyakan kag mga pukatod, nagalatas sa kahilamnan sa wayang, kag nagatabok sa mga suba kag mga sapa. Panong-panong sila nga nagaabante, nga nagatais sang malapad nga kahilamnan nga ila maagyan. Ining daku, ilahas nga panong sang nagainga kag nagadinaguso nga mga sapat amo ang isa sang matahom kaayo nga kinaugali nga talan-awon sa duta—ang ginuban nga pagsaylo sa iban nga duog sang mga wildebeest.

Ang Hardin sang Eden sa Aprika

Ang Serengeti isa ka wala ginataliuma nga duta. Nahamtang sa pungsod sang Tanzania kag Kenya, isa ini ka malapad nga may pulupukatod nga kahilamnan nga nagalapad sing mga 30,000 kilometros kuwadrados. Ang duta diri nakulapan sang mauya nga duta halin sa bulkan, amo nga ang mga hilamon  diri madabong kag matambok. May kakahuyan ini sang akasya kag may kahilamnan diin may nagatubo nga tunukon nga kahoy nga ang mga dahon amo ang ginahalab sang mga elepante. Ang mga panong sang giraffe matahom nga nagalakatlakat nga may mahinay nga mga lak-ang sa kahilamnan.

Sa pila ka bahin, ang bulubungyod sang graniso, nga ginpahining sang hangin kag ulan, nangin matahom nga talan-awan para sa mga leon kag leopardo. Ang masulog kag nagalikoliko nga mga suba puno sing mga hippopotamus kag mga buaya. Sa kapatagan, makita nga nagahalab ang mga panong sang wildebeest, hartebeest, topi, kag madamo iban pa nga sahi sang mga antelope. Ang uhaw nga mga zebra nagatipon sa mga danaw, ginalibutan ini kaangay sa puti-kag-itom nga mga beads sang kulintas. Ang mga gasela kag impala nagaluksolukso sa kapatagan. Ang daku nga panong sang cape buffalo, nga may daku kag nagabawod nga mga sungay kag maskulado nga mga lawas, mahinay nga nagahalab, nga nagaanit sing mga hilamon paagi sa ila malapad nga sungad.

Madamo man sing mga grupo sang leon sa Serengeti. Kon nagatagiti ang adlaw, nagaluko sila sa idalom sang mga kahoy kag mga kahoykahoy, nga nagahulat sang kabugnaw sang kagab-ihon agod magpangayam. Ang kambang nga mga leopardo halos indi makita sa ila ginalukuhan, indi ini hilmunon nga nagauntayan sa ibabaw sang mga sanga sang kahoy bangod sang mga landong sang dahon. Ang wayang nga kahilamnan maayo gid nga duog para sa daw-kilat-kadasig nga pagdalagan sang cheetah. Ang niwangon nga lawas sini indi athagon samtang ginalagas sini sa patag ang iya tulukbon.

Sa pagkamatuod, ang ekolohiya sang Serengeti isa ka tulad-paraiso nga puluy-an sang mga sapat nga matahom gid tan-awon. Apang ang daku nga panong sang mga wildebeest amo ang isa sang pinakamatahom nga kinaugali nga katingalahan sa kalibutan sang mga sapat.

Ang Tarso sa Kapatagan

Ginbulubanta nga 1.5 ka milyon nga wildebeest ang yara sa Serengeti. Makatilingala ang hitsura sini nga sapat, nga may malaba nga ulo kag nagainggat nga mga mata, nga nagaantadanay sa ibabaw sang bagol. Ang sungay sini nga daw sungay sang baka nagakurba diutay paidalom kag paguwa kag dayon nagakaw-it paibabaw. Ang likod sini nagapanubo pakadto sa pangulihi nga mga tiil nga daw mahuyang tulukon kag indi proporsion sa mabakod nga mga abaga kag liog sang sapat. Ang maniwang kag malaba nga mga batiis amo ang nagasuportar sang mabug-at nga lawas sang wildebeest. May malaba nga puti nga bungot sa sag-ang, medyo itom nga bungaybungay sa liog, kag ikog nga daw iya sang kabayo, ang wildebeest daw kombinasyon sang nagkalainlain nga mga sapat.

 Ang makahalam-ot nga batasan sang mga wildebeest masami nga kaladlawan kag makalilingaw. Kon ang mga panong nagatilipon, magahod sila nga nagainga nga kaangay sa nagakoro nga linibo ka paka. Nagatindog sa kapatagan, daw nagamurahag ang ila mga mata samtang nagapanghulonghulong sila sa palibot.

Kon kaisa, ang isa ka wildebeest nga toro magatuwak sa kapatagan, nagatumbotumbo kag nagalibotlibot nga nagadalagan. Nagatangotango sang iya ulo, nagaluksolukso sia samtang nagatiskog ang iya mga batiis, kag makahalam-ot nga nagakahig sing mga yab-ok. Ang iban nagasiling nga gintuyo ini agod magpabugal sa mga bakiya ukon paandaman ang iban nga mga toro paagi sa pagpakita sing kaisog. Apang, kon kaisa, daw masinadyahon lamang ang toro.

Nabun-ag sa Isa ka Di-mainabyanon nga Kalibutan

Kon nagakaigo ang tion, ang mga wildebeest nagasugod sa pagpamata. May pinasahi sila nga ikasarang sa pagbun-ag sing dungan, nagabun-ag sing 80 tubtob 90 porsiento sang ila mga tinday sa sulod sang tatlo ka semana. Sa sining tion ang panong may linibo ka nagainga nga tinday sang wildebeest. Dapat mag-updanay gilayon ang tagsa ka inang kag ang iya tinday, kay kon magdinalagan ang panong madali sila magbulagay, kag mahimo nga indi mabuhi ang tinday sa iya kaugalingon.

Ang tinday ginabun-ag sa isa ka di-mainabyanon nga kalibutan sang nagabantay nga mga manunukob. Ang mga bakiya nagahulat tubtob wala na sing mga patimaan sang katalagman antes magbun-ag. Apang kon hinali lang nga may manunukob, may tumalagsahon sila nga ikasarang sa pagpugong sang pagbun-ag kag magpalagyo. Nian, sa ulihi kon wala na sing katalagman, mabun-ag nila ang ila tinday.

Ang tinday mismo daw may duna nga igbalatyag sa katalagman kag makatindog na pagligad sang pila lamang ka minuto pagkatapos mabun-ag. Pagligad sang isa ka semana, ang tinday makadalagan na sa kapatagan sa kadasigon nga 50 kilometros por ora.

Tion sa Pagsaylo

Ang mga wildebeest ginuban nga nagasaylo sa iban nga bahin sang Serengeti. Ang panguna nga rason sang pagsaylo nila sing ginuban amo ang ulan. Ang ulan nagadepende sa siklo sang panahon kada tuig. Sa bug-os nga tuig masami nga may bahin sining malapad nga kahilamnan nga ginaulanan.

Ang mga wildebeest nagakinahanglan sing tubig kada adlaw kag dapat may hilamon pirme nga mahalab. Basta may mahalab sila kag may tubig, nagapabilin sila sa sini nga lugar. Apang sa tion sang tig-ilinit, ang mga hilamon sa kapatagan nagakalaya kag ang mga tuburan nagakahubas. Indi mahulat sang mga panong sang wildebeest ang  pag-abot liwat sang ulan. Dapat sila magkadto sa lugar diin nagaulan.

Kon maulanan, gilayon nga nagabag-o ang mamala nga kapatagan. Sa sulod sang pila lamang ka adlaw, ang gamay kag berde nga mga salingsing nagatubo sa duta kag madasig nga nagadabong ang hilamon. Ang linghod kag berde nga mga dahon masustansia kag maduga—nga nagaganyat gid sa mga wildebeest.

Ini nga mga sapat may ikasarang nga makamutik sing ulan, bisan sa malayo katama. Wala sing makapat-od kon paano nila mahibaluan nga nagaulan sa iban nga bahin sang Serengeti—kon bala makita nila ang madamol nga gal-um nga tuman kataas sa malayo ukon mahaklo nila ang hun-og sa mamala nga hangin. Diin man sini, agod mabuhi, ang mga panong dapat magsaylo sa iban nga lugar. Kag nagasaylo gid sila!

Makatalagam nga Paglakbay

Sa umpisa ang paghalin amat-amat. Ang mga wildebeest masami nga nagakabuhi sing panong-panong; kon ang isa magsugod sa paglakat padulong sa isa ka direksion, ang iban sa palibot sini nagauntat sa paghalab kag nagasunod. Sa indi madugay ang bug-os nga panong ginuban nga nagalakbay sing dalayawon gid. Bangod sang kauhaw kag gutom, nagasaylo sila. Kon kaisa nagadalagan sila. Kon kaisa naman nagalakat sila nga nagalinya, nga nagatuga sing madalom nga mga buho sa mayab-ok nga duta.

Ang ila paglakbay puno sing katalagman. Ang mga manunukob nagasunod sa daku nga mga panong sang wildebeest, nga nagabantay sa sapat nga mahinay, piang, ukon nagamasakit. Samtang nagapadayon sa paglakbay ang mga wildebeest, nagaagi sila sa teritoryo sang mga leon, nga nagahulat sa pagsalakay. Nagapanago sa matag-as nga mga hilamon, ining mga leon nagadaguso sa panong sang nagahalab nga mga sapat, nga ginatunaan sang pagsalasala kag pag-aplaag nila. Ginahingalitan sang mga leopardo, mga cheetah, talunon nga mga ido, kag mga hyena ang mga sapat nga mabayaan sang panong ukon nagtalang. Kon may mapatay nga sapat, may nagatuhaw nga mga buwitre. Nagainagaway sa patay nga sapat, wala sila sing ginabilin kundi mga tul-an, nga nagaputi tungod sa init sang adlaw sa Aprika.

Ang masulog nga mga suba isa ka mabudlay nga balagbag nga dapat tabukon sang panong. Ang pagtabok sa mga suba isa ka matahom nga talan-awon, diin linibo ka sapat ang nagadulhog halin sa mataas nga mga pangpang pakadto sa tubig. Ang kalabanan makatabok nga indi maano. Ang iban nagakaanod sa sulog sang tubig ukon ginatukob sang mga buaya nga nagahulat lamang sa idalom sang tubig. Ining makatalagam nga paglakbay ginahimo kada tuig. Kon matapos, mahimo nga nagakobre ini sing distansia nga mga 3,000 ka kilometro.

Ang Tawo—Ang Labing Makatalagam nga Manunukob

Sa sulod sang linibo ka tuig, wala ginahilabtan sang tawo ang paglakbay sang mga wildebeest. Sa karon ang tawo nangin makatalagam gid sa sining mga sapat. Sang nagligad lang nga mga dekada ginpanikasugan sang gobierno sang Tanzania kag Kenya nga hatagan sing proteksion ang mga sapat sa Serengeti. Apang, bisan pa ang mga wildebeest panguna nga nagaagi sa ginaproteksionan nga mga bahin sang santuaryo sang ilahas nga mga sapat, linibo ka mga sapat ang ilegal nga ginasiod kag ginapatay sang mga mangangayam. Nagagamit sing alambre nga mga siod, may hilo nga mga baslay, kag mga pusil, ginaayam nila ang mga sapat agod ibaligya ang karne kag mga souvenir sa mga maluyag magbakal. Ang hubon sang mga warden kag mga nagabantay sa mga sapat nagapatrolya sa duog, apang ang Serengeti tuman kalapad amo nga halos imposible nga mabantayan ini sing bug-os. Samtang nagadamo ang mga tawo, ang pagpasilabot sa sining mauya nga kahilamnan nagadugang. Ang pagtigana sing isa ka malapad nga duta para sa ilahas nga kasapatan mabudlay nga hulusayon nga pirme ginabaisan.

Sang una, minilyon ka bison ang makita sa kapatagan sa Aminhan nga Amerika. Wala na sila karon. Nagakahangawa ang iban nga amo man sini ang madangatan sang katapusan nga daku nga panong sang mga wildebeest sa Sidlangan nga Aprika. Masubo gid nga adlaw kon masaksihan naton ang pagkadula sining matahom nga kinaugali nga katingalahan. Ginakalangkagan naton ang adlaw nga sa idalom sang matarong nga paggahom sang Dios, ang tawo kag mga sapat magakabuhi sing maayo gid kag nahiusa. (Isaias 11:​6-9) Samtang wala pa ini, padayon kita nga magadayaw sa sining talalupangdon nga hitabo—ang ginuban nga pagsaylo sang mga wildebeest sa iban nga duog.

[Retrato sa pahina 18]

Ang panong dapat magtabok sa masulog nga mga suba