Madalom nga mga Kabangdanan, Lapnag nga mga Epekto

“Gingutom ako kag nagtukod kamo sing isa ka komite agod imbestigahan ang akon pagkagutom. Wala ako sing puluy-an kag naghimo kamo sing report tuhoy sa akon kahimtangan. Nagmasakit ako kag nagseminar kamo tuhoy sa kahimtangan sang mga kubos. Gin-imbestigahan ninyo ang tanan nga aspekto sang akon kahimtangan apang sa gihapon ginagutom ako, wala sing puluy-an kag nagamasakit.”​—Wala makilal-i ang awtor.

BISAN pa ang mga ahensia sa bug-os nga kalibutan naghimo sing madamo nga mga panikasog agod matapna ang malnutrisyon, napaslawan ini. Halimbawa, sang 1996 ang World Food Summit sang Food and Agriculture Organization sang Nasyones Unidas (FAO) nagpahamtang sing tulumuron nga buhinan sing katunga ang kadamuon sang mga tawo nga kulang sing masustansia nga pagkaon sa bug-os nga kalibutan—mga 400 milyones ka tawo⁠—sa tuig 2015. *

 Dalayawon nga ang pila ka pag-uswag ginhimo. Apang, ang ulihi nga report sang FAO, The State of Food Insecurity in the World 2001, nagbaton: “Maathag nga naghinay ang pagbuhin sa kadamuon sang mga tawo nga kulang sing masustansia nga pagkaon sa kalibutan.” Busa ang tulumuron sang summit daw indi gihapon matigayon. Sa katunayan, ginabaton sang report nga “ang kadamuon sang mga tawo nga kulang sing masustansia nga pagkaon sa kalabanan nga imol nga mga pungsod nagdamo.”

Ngaa mabudlay lutuson ini nga kaaway? Agod makita ang sabat, dapat anay naton hibaluon ang kahulugan sang malnutrisyon kag nian usisaon ang lapnag nga mga epekto kag ang madalom nga mga kabangdanan sini.

Ano ang mga Kabangdanan sang Malnutrisyon?

Ang malnutrisyon ginabangdan sang kakulangan sa ginakaon nga sustansia sang mga selula sang lawas, kag ginatunaan ini sa masami sang kombinasyon sang duha ka butang: (1) indi supisyente nga pagkaon sing protina, kalori, bitamina, kag mineral kag (2) masunson nga mga impeksion.

Ang mga balatian subong sang lupot, tipdas, malaria, kag problema sa pagginhawa nagapalapyo sang lawas kag ginabangdan sang pagkadula sang sustansia. Ginadula sini ang gana sa pagkaon, sa amo ginabangdan sang malnutrisyon. Sa pihak nga bahin, ang bata nga kulang sing masustansia nga pagkaon mas madali maimpeksion. Busa nagaresulta ini sa pagdamo sang nagakapatay bangod sang protein-energy malnutrition (PEM).

Ngaa mas daku ang katalagman nga maapektuhan sang malnutrisyon ang mga kabataan? Yara sila sa panag-on nga madasig sila nga nagadaku amo nga kinahanglan nila ang madamo nga kalori kag protina. Amo man ini ang rason kon ngaa ang nagamabdos kag nagapatiti nga mga kababayin-an madali man maapektuhan sang malnutrisyon.

Ang problema sang lapsag masami nga nagasugod bisan antes pa sia matawo. Kon ang iloy kulang sing masustansia nga pagkaon antes kag sa tion sang pagmabdos, ang lapsag mabun-ag nga kulang sa bug-at. Magluwas sa sini, ang temprano nga paglutas, indi maayo nga mga batasan sa pagpatiti kag pagpaninlo pagabangdan sang malnutrisyon.

Ang lapsag nagauntat sa pagdaku kag nagakunol kon kulang sia sang kinahanglanon nga mga sustansia. Pirme sia nagapasingit kag masakiton. Samtang nagalubha ang kahimtangan, labi nga magabal-anon ang pagniwang, ang mga mata nagapalangdalom kag ang yubon nagayupok, ang panit kag mga tisyu madugay magbalik sa orihinal nga hitsura, kag ang ikasarang sa pagmentinar sa temperatura sang lawas nagaluya.

Ang kakulang sing masustansia nga pagkaon makita sa iban nga mga paagi. Nagapakunol man ini sang pagdaku sang mga kabataan. Halimbawa, ang pagkaon nga kulang sing mineral—ilabi na ang iron, iodine, kag zinc⁠—kag sing bitamina—ilabi na ang bitamina A⁠—may amo sini nga resulta. Ang United Nations Children’s Fund (UNICEF) nagsiling nga mga 100 milyones ka magagmay nga mga kabataan sa kalibutan ang kulang sing bitamina A kag ginabangdan sang pagkabulag. Ginapaluya man sini ang sistema sang imyunidad, sa amo nagapaluya sang ikasarang sang bata sa pagbato sa impeksion.

Lapnag nga mga Epekto

Ang malnutrisyon ginabangdan sang mga balatian sa lawas, ilabi na sa lawas sang isa ka bata. Ang tanan nga organo kag sistema—pati na ang tagipusuon, mga batobato, tiyan, mga tinai, mga baga, kag utok—mahimo maapektuhan.

Ginapakita sang nagkalainlain nga mga pagtuon nga ang mahinay nga pagdaku sang bata ginaangot sa pagkunol sang hunahuna kag pagpigaw sang ulo. Ginatawag sang isa ka report gikan sa Nasyones Unidas ining mga epekto nga amo ang labing serioso nga nagadugay nga mga resulta sang malnutrisyon.

Para sa mga kabataan nga nakalampuwas sa malnutrisyon, ang mga resulta magapadayon tubtob sa pagkahamtong. Amo kon ngaa ang UNICEF nanalambiton: “Ang pagpigaw sang ulo sang tawo sa sini nga kasangkaron—bangod sang mga rason nga halos bug-os nga matapna⁠—isa ka daku gid nga uyang kag indi gid husto.” Gani ang nagadugay nga mga resulta sang malnutrisyon ginakabalak-an sing daku. Ginaangot sang ulihi nga panalawsaw ang kakulang sing masustansia nga pagkaon samtang lapsag pa sa posibilidad nga magmasakit sing balatian sa tagipusuon, diabetes, kag alta-presyon kon maghamtong na.

Apang, ang grabe nga malnutrisyon indi ang pinakadaku nga problema, subong ginabaton sang UNICEF: “Kapin sa tres-kuwarto sang tanan nga kamatayon may kaangtanan sa malnutrisyon ang ginaangot indi sa grabe nga malnutrisyon kundi sa haganhagan nga mga sahi.” (Amon ang italiko.) Ang mga kabataan nga naapektuhan sang haganhagan nga malnutrisyon maapektuhan sang nagadugay nga mga problema sa kapagros subong resulta. Busa, importante gid nga mahibaluan ang mga sintomas sang kakulang sing masustansia nga pagkaon sa mga kabataan agod mahatag ang nagakaigo nga pagbulong.—Tan-awa ang kahon sa pahina 7.

 Madalom nga mga Kabangdanan

Subong sang ginpakita kaina, ang direkta nga kabangdanan sang malnutrisyon amo ang kakulang sing pagkaon. Apang may yara mas serioso nga mga kabangdanan may kaangtanan sa katilingban, ekonomiya, kultura, kag palibot. Ang panguna sa sini amo ang kaimulon, nga nagaapektar sa minilyon ka tawo, ilabi na sa imol nga mga pungsod. Apang, wala labot nga isa ini ka kabangdanan, ang kaimulon isa man ka resulta sini, kay ang tawo nga kulang sing masustansia nga pagkaon indi mabungahon, sa amo labi pa nga nagapalala sang kaimulon.

May iban pa nga mga butang nga ginabangdan sang malnutrisyon. Ang kakulang sing ihibalo nagaresulta  sa di-maayo nga mga batasan sa pagkaon. Subong nakita na naton, ang impeksion ginabangdan man sang malnutrisyon. Amo man ang sosyal kag kultural nga mga kabangdanan, subong sang di-alangay nga pagpanagtag sing pagkaon kag diskriminasyon kontra sa mga babayi. Ang mga babayi masunson nga nagakaon sing “ulihi kag pinakadiutay”—kon sayuron, pagkatapos sang mga lalaki kag mas diutay sangsa mga lalaki. Ang mga babayi ginadingutan man sing mga kahigayunan nga makaeskwela nga magabulig kuntani sa ila nga maatipan sing mas maayo ang ila mga kabataan.

Dugang pa, ang mga butang may kaangtanan sa palibot ginabangdan sang pagdiutay sang ginapatubas nga pagkaon. Lakip sa sini amo ang kinaugali nga mga kalamidad kag mga guerra. Suno sa The State of Food Insecurity in the World 2001, halin sang Oktubre 1999 tubtob Hunyo 2001 lamang, 22 ka pungsod ang naapektuhan sang tigpalamangag, 17 sang mga bagyo ukon mga baha, 14 sang inaway sibil ukon pinuyas, 3 sang sobra nga tigtulugnaw, kag 2 sang mga linog.

Pagbulong kag Pagtapna

Paano mabulong ang isa ka bata nga naapektuhan sang malnutrisyon? Kon ang bata naapektuhan sang grabe nga malnutrisyon, ang pinakamaayo para sa una nga pagbulong amo ang pagpaospital. Suno sa manwal para sa mga manugbulong nga ginbalhag sang World Health Organization, ang mga doktor magausisa sang kahimtangan sang bata kag magabulong sang bisan ano nga impeksion ukon pagkahubas sang tubig sa lawas. Ang pagpakaon mahimo sugdan sing amat-amat, sing masami paagi sa tubo. Ining una nga tikang mahimo maglawig sing isa ka semana.

Ang masunod nga tikang amo ang rehabilitasyon. Ang bata liwat nga ginapatiti sa iloy kag ginapalig-on nga magkaon sing madamo kon posible. Ang emosyonal kag pisikal nga pagpalig-on importante sa sini nga tikang. Ang maukod nga pag-atipan kag pagpalangga may yara makapakibot nga maayo nga epekto sa pagdaku sang bata. Matabo ini kon ang iloy ginatudluan kon paano atipanon ang iya bata paagi sa nagakaigo nga pagkaon kag pagpaninlo, agod malikawan ang paglukmat sang malnutrisyon. Nian ang bata ginapaguwa sa ospital. Importante nga dalhon ang bata sa ospital ukon klinika para matan-aw liwat.

Apang, maathag nga ang pagtapna amo ang labing maayo nga paagi. Amo kon ngaa sa madamo nga mga pungsod, ang gobierno kag ang pribado nga mga organisasyon nagtukod sing mga food supplementation program ukon mga programa sa pagpasustansia sang pagkaon para sa publiko. Ang mga komunidad nagabulig man sa pagtapna sang malnutrisyon sa madamo nga paagi, subong sang pag-aman sing mga programa sa pagtudlo tuhoy sa masustansia nga pagkaon, pag-amlig sa suplay sang ginainom nga tubig, pagpatindog sing mga kasilyas, paghupot sa palibot nga matinlo, pag-isponsor sing mga kampanya sa pagpabakuna, kag pagbantay sa pagdaku kag paglambo sang mga kabataan.

Apang ano ang himuon bilang indibiduwal agod matapna ang malnutrisyon? Ang kahon sa pahina 8 may yara pila ka mabuligon nga mga panugda. Upod sa sini, ginarekomendar sang pediatric nutritionist nga si Georgina Toussaint nga ang iloy magbalik sa iya doktor ukon klinika pito ka adlaw sa tapos mabun-ag ang iya bata, kon ang lapsag isa ka bulan ang edad, kag kada bulan pagkatapos sina. Dapat man dalhon sang iloy ang bata sa doktor kon ang bata may mga sintomas sang pagkahubas sang tubig sa lawas, grabe nga lupot, ukon hilanat.

Bisan pa ini nga mga rekomendasyon makabulig sa pagpauswag sang pagkaon sang mga kabataan, dapat batunon nga ang malnutrisyon isa ka daku nga problema—tuman ka daku nga indi masarangan paagi lamang sa tawhanon nga mga panikasog. Ang Encyclopædia Britannica nagabaton: “Apang, ang pag-aman sing nagakaigo nga suplay sang pagkaon kag pagtudlo sa tanan nga tawo tuhoy sa nagakaigo nga pagkaon isa gihapon ka daku nga problema.” Busa, may paglaum bala nga madula na ining “indi masat-uman nga emerhensia”?

[Nota]

 [Kahon sa pahina 7]

ANG IMO ANAK KULANG BALA SING MASUSTANSIA NGA PAGKAON?

Paano mahibaluan sang mga doktor kon bala ang isa ka bata nagakaon sing makapapagros nga pagkaon? Mahimo nila usisaon ang madamo nga palatandaan kag sintomas, hibaluon ang mga batasan sa pagkaon, kag ipanugyan ang pagpalaboratoryo. Apang, kinaandan na nga nagasalig sila sa halos eksakto nga pagtakus. Ginatakus nila ang lawas sang bata kag ginapaanggid ini sa talaksan nga mga takus. Nagabulig ini sa ila nga mahibaluan ang sahi kag ang pagkagrabe sang malnutrisyon.

Ang labing importante nga mga takus amo ang kabug-aton, kataason, kag kadakuon sang butkon. Ang pagpaanggid sang bug-at kag edad nagapakita sang kasangkaron sang malnutrisyon; kon grabe ini, ang bata maluya kag tuman kaniwang. Ang balatian ginakabig nga grabe kon ang bug-at sang bata mas manubo sing kapin sa 40 porsiento sangsa normal, haganhagan kon mas manubo ini sing 25 tubtob 40 porsiento, kag mas haganhagan pa kon mas manubo ini sing 10 tubtob 25 porsiento. Ang tuman kanubo nga proporsion sa kataason kag edad mahimo magpakita sing grabe nga malnutrisyon—ang bata arikutoy.

Ang pinakagrabe nga sahi sang protein-energy malnutrition (PEM) amo ang marasmus, kwashiorkor, kag ang kombinasyon sang duha. Ang marasmus (progresibo nga pagluya) makita sa nagatiti nga mga lapsag nga nagaedad sa ulot sang 6 kag 18 ka bulan. Amat-amat ini nga makita subong sobra nga kakulang sing kalori kag sustansia kag nagaluntad subong resulta sang indi supisyente nga pagpatiti ukon paggamit sing tuman kalasaw nga mga tal-us para sa gatas sang iloy. Ang lapsag tuman kamag-an, ang mga maskulo tuman kaniwang amo nga halos daw tul-an na lamang sia, kag ang pagdaku nagakunol. Ang lapsag daw “tigulang tan-awon,” buringot, kag pirme nagapasingit.

Ang termino nga kwashiorkor, nga gikan sa Aprikano nga hambal, nagakahulugan sing “ginpahalin nga bata.” Nagapatuhoy ini sa pagpahalin sa isa ka bata sa suso sang iloy kag ginapabulos ang bag-ong bun-ag nga bata. Ini nga kahimtangan makita sa tapos sang paglutas, kag samtang nagalakip ini sang kakulang sing kalori, resulta ini sang sobra nga kakulang sing protina. Bangod sini, ang pluido nagapabilin sa lawas, amo nga ang kamot kag tiil kag tiyan sang bata nagahabok. Kon kaisa naapektuhan man sini ang nawong, amo nga daw bulan ang iya guya. Nagaarikison ang panit kag nagabag-o ang kolor kag lugas sang buhok. Ang mga kabataan nga may amo sini nga kahimtangan nagabanog ang atay kag nagapaluya kag masinulub-on. Amo ini ang kahimtangan ni Erik, nga ginsambit kaina, kay ginpatiti sia sang iya iloy sa una nga bulan lamang sang iya kabuhi; nian ginpatiti sia sang tuman kalasaw nga gatas sang baka. Sa edad nga tatlo ka bulan ginpakaon sia sang sopas nga utan kag ginkalamayan nga tubig kag ginpaatipan sa kaingod.

Ang ikatlo nga sahi sang PEM nagalakip sang mga kinaiya sang marasmus kag kwashiorkor. Tanan ini nga mga kahimtangan mahimo makapatay kon indi gilayon mabulong.

[Kahon/Retrato sa pahina 8]

AMLIGI ANG IMO ANAK GIKAN SA MALNUTRISYON!

▪ Kinahanglan gid nga mapauswag ang pagkaon sang iloy. Ang nagamabdos kag nagapatiti nga mga iloy dapat magkaon sing mas madamo nga kalori kag protina. Ang protina nagabulig ilabi na sa pagpadamo sang gatas sang iloy. Gani kon diutay lamang ang pagkaon, unaha ang mga babayi nga nagapanganak kag ang magagmay nga mga kabataan.

▪ Sa halos tanan nga kaso, ang labing maayo gid nga pagkaon para sa isa ka lapsag amo ang gatas sang iya iloy. Labing maayo gid ini sa una nga mga adlaw sa tapos mabun-ag bangod ang gatas sang iloy nagaunod sing mga antibody nga nagaamlig sa lapsag gikan sa impeksion. Sa una nga apat ka bulan ukon kapin pa, ang gatas sang iloy nagaaman sang tanan nga sustansia nga ginakinahanglan sang lapsag agod magtubo kag maglambo sing nagakaigo.

▪ Bisan pa ang gatas sang iloy amo gihapon ang panguna nga pagkaon, sa ulot sang ikap-at nga bulan kag sang ikan-om, ang lapsag handa na sa pagbaton sing iban nga pagkaon. Amat-amat nga pakauna sia sang gindunot nga mga prutas kag mga utan. Patilawa ang lapsag sing bag-o nga pagkaon sa isa ka tion. Paglipas sang duha ukon tatlo ka adlaw, sa tapos nga maanad sia sa sini nga pagkaon, patilawa sia sing lain naman. Sa pagkamatuod, masami nga kinahanglan ang pailob kag madamo nga pagtilaw antes batunon sang lapsag ang bag-o nga pagkaon. Kon nagahanda sini nga pagkaon, tandai nga ang tanan dapat nga matinlo gid! Hugasi sing maayo ang mga pagkaon kag mga gamit!

▪ Sa ulot sang ikalima kag ikasiam nga mga binulan sang ila kabuhi, ang mga lapsag kinaandan na nga nagakinahanglan sing mas madamo nga kalori kag protina sangsa mahatag sang gatas. Padayon kag maukod nga pakauna sia sing iban nga pagkaon. Ang seryal kag utanon nga pagkaon sang lapsag mahimo mauna, ang karne kag mga dairy product amo ang masunod. Samtang ang una nga pagkaon ginasala, kutob sa ikan-om nga bulan sang lapsag padayon, mahimo ini tuktukon sing pino. Ang pagdugang sing asin ukon kalamay indi kinahanglan ukon wala ginarekomendar.

▪ Pagkatapos sang walo ka bulan, ang gatas sang iloy indi na ang panguna nga pagkaon sang lapsag kundi, sa baylo, pangpiyanpiyan na lamang. Ang lapsag nagasugod sa pagkaon sang ginakaon sang pamilya. Ang pagkaon dapat huptan gid nga matinlo, kag dapat ini tuktukon sing pino agod mas mahapos ini usangon. Ang maayo nga pagkaon nagalakip sang mga prutas kag mga utanon, seryal kag legumes, kag karne kag mga dairy product. * Ang mga kabataan ilabi na nga nagakinahanglan sing mga pagkaon nga dagaya sa bitamina A. Ang pila ka halimbawa amo ang gatas sang iloy, berde sing dahon nga mga utanon, kag ang duag-kahil ukon dalag nga mga prutas kag mga utanon subong sang paho, carrot, kag kapayas. Ang mga kabataan nga kubos sa tatlo ka tuig ang edad kinahanglan nga magkaon sing lima ukon anom ka beses sa isa ka adlaw.

▪ Ang nanuhaytuhay nga pagkaon nga may lainlain nga kombinasyon nagahatag sing mga sustansia nga nagaamlig sang imo lapsag. Ang iloy dapat magkonsentrar sa paghatag sa bata sing de-kalidad nga pagkaon, nga wala nagapilit sa bata nga magkaon kon busog na sia ukon nagadingot sing pagkaon sa bata kon daw gusto pa niya.

[Nota]

[Retrato]

Nagaugyon ang mga eksperto nga ang gatas sang iloy halos amo pirme ang pinakamaayo nga pagkaon para sa isa ka bag-ong bun-ag nga lapsag

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[Retrato sa pahina 7]

Mga kabataan nga nagakaon sing bulgur kag utanon sa isa ka eskwelahan sa Bhutan

[Credit Line]

FAO photo/WFP Photo: F. Mattioli

[Retrato sa pahina 9]

Makahimo ka sing mga tikang agod mapauswag ang ginakaon sang imo anak

[Credit Line]

FAO photo