Pagbantay sa Kalibutan

Sampaton nga mga Manug-ilog

Ginasiling nga sarang mailog sang mga starling (isa ka sahi sang pispis) ang huni sang kapin sa 40 ka pispis. Pero indi lamang ini ang mahimo nila. Naobserbahan nga mailog sang common starling ang tunog sang mga bus, sirena, lagari, alarma sang kotse, karnero, kag bisan gani ang hiri-hiri sang mga kabayo. Apang may gindugang pa gid sila karon sa ila kinaadman​—ang huni sang mga cell phone. Gani “kon makabati ka sang huni sang cell phone sa guwa sang balay, basi makibot ka kon madiskobrehan mo nga ang ‘cell phone’ may mga balahibo,” siling sang magasin nga National Geographic. “Sa paglapnag sang mga cell phone, ang mga mockingbird, mynah, kag iban pa nga mga manug-ilog mahimo man magdugang sini sa ila nahibaluan na nga ilugon nga mga tunog,” siling sang magasin.

Natago nga mga Armas sa Bug-os nga Kalibutan Nagadamo

Sang 2001 ginabanabana nga 639 milyones ka pusil ang ginapanag-iyahan sang mga pulis, militar, rebelde, kag mga indibiduwal sa bug-os nga kalibutan, siling sang Small Arms Survey 2002, isa ka pagtuon nga ginsuportahan sang Nasyones Unidas. “Mas mataas ini sang indi magkubos sa 16 porsiento sangsa nagligad nga pagbanabana,” siling sang Survey. Dugang pa, ang kadamuon sang natago nga magagmay nga mga armas sa bug-os nga kalibutan nagadugang sing mga 1 ka porsiento kada tuig bangod sang bag-o nga ginhimo. Sa karon, ang mga pistola, riple, diutay nga kanyon, kag mga bazooka ginahimo sa kapin sa 98 ka pungsod sa bug-os nga kalibutan sang indi magkubos sa 1,000 ka kompanya. Suno sa report, “ang [kabug-usan nga] balor sang ginhimo nga magagmay nga mga armas sa bug-os nga kalibutan, pati na mga bala, sang tuig 2000 . . . ginbanabana nga mga 7 bilyones dolyares [U.S.].” Mga 80 tubtob 90 porsiento sang negosyo sa magagmay nga mga armas sa bug-os nga kalibutan ang legal, kag ang kalabanan sang mga armas (59 porsiento) ginapanag-iyahan sang mga sibilyan.

Makamamatay nga Aso

“Ang kabangdanan sang tubtob sa 20 porsiento sang kabug-usan nga napatay bangod sa kanser sa baga sa mga siudad amo ang polusyon, nga ang kalabanan sini naghalin sa tambutso sang mga salakyan,” report sang magasin nga New Scientist. Gin-obserbahan sang mga manugpanalawsaw sa Estados Unidos kag Canada ang kabuhi sang mga tunga sa milyon ka Amerikano sa sulod sang 16 ka tuig, ginbinagbinag ang posible nga mga rason subong sang edad, sekso, rasa, rekord sa pagpanigarilyo, mga ginakaon, ginainom nga alkohol, kag pagkanadayag sa polusyon sa ulubrahan. “Ang pagtuon ginkonsentrar sa kubos sa 2.5 ka micrometer sing diametro nga magamay kaayo nga mga butang,” siling sang New Scientist, bangod “ginahunahuna nga makapatay ining mapino gid nga mga butang paagi sa pagtapik sa baga.” Natukiban sa pagtuon nga ang risgo nga madayag sa aso sa pila ka siudad “mapaanggid sa risgo sang mga nakahaklo sing aso sang sigarilyo sa malawig nga tion halin sa mga nagapanigarilyo sa ila palibot,” siling sang magasin.

Wala Marehistro nga mga Pagkabun-ag

“Wala narehistro ang pagkabun-ag sang kapin sa 50 ka milyon ka kabataan kada tuig​—kapin sa 40 porsiento sang kabug-usan nga mga pagkabun-ag sa bug-os nga kalibutan,” report sang United Nations Children’s Fund (UNICEF). Ini nagdugang: “Sa 39 ka pungsod, mga 30 porsiento sang tanan nga kabataan ang wala marehistro pagkabun-ag kag sa 19 ka pungsod mga 60 porsiento ang kadamuon.” Ano ang buot silingon sini? Kon wala sing birth certificate, ang mga kabataan wala ginakilala sang kasuguan, kag bangod sini, ang pag-agom nila sang serbisyo para sa panguna nga mga kinahanglanon mangin limitado lamang. “Importante nga bahin sang tawhanon nga kinamatarong ang pagparehistro sang pagkabun-ag, nga nagabukas sang dalan sa iban pa nga mga kinamatarong subong sang edukasyon, pag-atipan sa ikaayong lawas, . . . kag proteksion batok sa diskriminasyon, pag-abuso kag paghingalit,” siling sang UNICEF. Kag ang mga problema bangod sang wala marehistro nga mga pagkabun-ag indi lamang limitado sa mga kabataan. “Sa ulihi, ang wala marehistro nga adulto mahimo nga . . . indi makakuha sing lisensia sa kasal,” siling sang report.