Mag-andam sa Makamamatay nga mga Salabay!

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

ISA yadto ka matahom nga aga sang tingadlaw sa naaminhan nga Queensland, Australia​​—⁠isa ka maayo gid nga adlaw sa pagpaligo sa mabugnaw nga tubig agod indi magin-utan. Apang sadto nga aga masunson nga nagpaandam ang lokal nga estasyon sang radyo sa Townsville nga may nakit-an nga makamamatay nga salabay (box jellyfish) sa lokal nga baybayon kag ang bisan sin-o nga maglangoy sa amo nga adlaw dapat maghalong.

Isa ka lamharon nga mag-asawa ang wala makabati sang mga paandam sa radyo. Nagapungko sila sing malinong sa panghigaron sang baybay nga nagadalom sing 50 sentimetros sang asul nga tubig sang Pasipiko, sang ang iya asawa​​—⁠nga 34 ka semana nga nagabusong​​—⁠hinali nga nagsiyagit. Nagatumbotumbo, gintinguhaan niya nga kakason ang pila ka gaway sa iya paa kag tiyan. Sa tapos sia ginbuligan nga makatakas sa baybay, ang iya bana​​—⁠nga ginkutot man​​—⁠nagdalidali sa pagpangayo sing bulig. Sang pagbalik niya pagligad sang pila lamang ka minuto, ang iya asawa daw wala na nagaginhawa kag nagapalanggit-um ang iya nawong kag mga butkon kag batiis. Sing makalilipay, bangod sang maabtik nga bulig nga mapasag-uli ang iya animo (resuscitation) kag sang madasig nga pag-abot sang ambulansia, ang lamharon nga babayi nakasalbar. Nasalbar man ang iya lapsag, nga nabun-ag mga pila ka semana sang ulihi.

Ginatos ka mga nagapaligo ang ginakutot sini nga sahi sang salabay kada tuig. Ang pila napatay sa sulod sang isa ka minuto sa tapos nga makutot sang mga gaway. Nian, indi katingalahan nga kon may makita nga salabay nagakawad-an gilayon ang baybayon sang mga manuglangoy sa tingadlaw! Ang pinungpong sang malaba nga mga gaway sini​​—⁠40 tubtob 60 ka gaway sa mga dalagku​​—⁠mahimo nga makatalagam.

May mga Pangandam Bala?

Ang iban nagpakamaayo nga indi maglangoy sa dagat kon may makita nga salabay. Apang para sa mga magapasagasaga sa tubig sa mainit nga mga binulan, labing maayo nga magsuksok sing wet suit (pangpaligo nga panapton) nga nagatabon sa bug-os nga lawas agod malikawan ang masakit nga kutot.

Madamo sa naaminhan nga baybayon sa Australia ang ginapatrolyahan sing regular, kag kon may masiplatan nga salabay, kalabanan sini ginadakop sang mga lambat. Dugang pa, ang mga paandam sulitsulit nga ginawaragwag sa lokal nga estasyon sang radyo. Walay sapayan sining mga pangandam, may katalagman pirme kon ang salabay mag-umpisa sa paglibotlibot. Daw nagapangitlog ini sa mga dalagku nga mga sapa kag mga suba. Kon magdalagku na, daw mas luyag nila sa mga baybayon.

Maayo lang, ang mga kutot sini nga salabay indi pirme makamamatay. Nagadepende ini sing daku sa kadamuon sang nagsagaid nga gaway, sa kadamuon sang dalit nga ginapaguwa, sa edad sang salabay, kag sa edad kag kapagros sang biktima. Apang, mahimo mapatay ang isa bangod sang atake sa tagipusuon sa sulod sang isa ka minuto pagkatapos nga matapikan  sang gaway kon indi sia gilayon matambalan. Ang rason sa sini amo nga ang mga gaway may mga idas sang nagapangutot nga mga selula (nematocyst) nga ginapaguwa kaangay sang mga baslay kon makatandog ini sa iban nga mga tinuga. Apang ini, sa pagkamatuod, amo ang ila paagi sa pagpangita sing pagkaon, subong sang mga lukon.

Ini nga sahi sang salabay may yara tubtob sa walo ka mata, nga, bisan pa nagaatubang sa silangon nga lawas, makakita sang mga nagabalabag subong sang mga tawo ukon manunukob. Wala nagakahulugan nga ining mga salabay hungod nga nagaatake sa mga tawo. Wala nila ginahimo ini, bangod ini nga mga salabay nagalikaw sa mga balagbag kon may bastante nga tion. Mahimo niya ini paagi sa paggamit sa korte kahon nga lawas sini, nga kaangay sang isa ka hungkuyan, nga nagasuyop kag nagabuga sing tubig.

Ang problema sa mga tawo amo nga gilayon sila nagadalagan ukon nagalukso sa tubig, amo nga wala na sing tion ini nga salabay agod malikawan ang pagsalapay sa ila. Kag kon ang mga gaway makasapding sa panit sang tawo, ini nagabalos gilayon​​—⁠nagatapik sa panit kag ginapaguwa ang ila dalit. Tuman nga sakit ang mabatyagan sang biktima. Ang dalit ginatublok sang madamo nga selula nga ginatawag nematocyst kag nagapanalupsop sing madasig. Kon ang biktima magdalagan ukon magpalak, ang pagpanalupsop sang dalit nagadasig man. Ang isa pa ka daku nga problema amo nga bisan pa ang mga gaway mautod halin sa salabay nagaungot ini sa unod sang biktima, kag dugang pa nga dalit ang nagaguwa kon ginatinguhaan sang biktima nga gabuton ang mga gaway.

May Bulong Bala?

Huo, may bulong, kag ang maabtik nga pagpadapat sang nagakaigo nga bulong nagsalbar sang madamo nga kabuhi. Sa sulod sang mga tinuig ginhunahuna sing sayop nga ang pinakamaayo nga bulong sa pagpahinay sang paglapta sang dalit amo ang pagbubo sing madamo nga methylated spirit sa mga gaway nga nagatapik sa biktima. Apang, ginapakita sang moderno nga panalawsaw nga ang pagbutang sang methylated spirit sa pagkamatuod nagabulig sa pagpaguwa sing dalit.

Ginapatihan karon nga ang langgaw​​—⁠ang likido nga barato kag madali matigayon​​—⁠amo ang pinakamaayo nga likido sa paghumoy sang mga gaway. Bug-os nga ginatapna sang langgaw ang mga nematocyst kag ginapauntat ang pagpaguwa sing dalit. Sa karon, ang kalabanan nga tiglawas sang gobierno sa mga duog nga may mga salabay nagabutang sing langgaw nga nasulod sa plastik nga botelya sa mga duog nga madali madiparahan​​—⁠upod sa dalagku nga nagapaandam nga mga karatula tuhoy sa mga salabay sa baybayon.

Gani bisan pa ang pagpaligo sa tropikal nga tubig sa Australia makaparepresko, ukon makapapagsik pa gani, sa panahon sang salabay, kabay nga ang mga nagapaligo mag-andam!

[Kahon/Retrato sa pahina 29]

SIMPLE NGA MGA PANGANDAM AGOD MAAMLIGAN KA BATOK SA MGA SALABAY

• Magpaligo lamang sa napatrolyahan nga mga baybayon

• Magsuksok sing wet suit (pangpaligo nga panapton) nga nagatabon sa bug-os nga lawas kon panahon sang salabay

• Magdala sang first aid kit, lakip ang langgaw

• Kon ginkutot, indi pagkakasa ang mga gaway

• Kon nag-untat ang pagpitik sang tagipusuon kag pagginhawa sang biktima, sugdi gilayon ang artipisyal nga resuscitation

[Retrato sa pahina 28]

Ang mga gaway sang salabay

[Credit Line]

Courtesy of Surf Life Saving Queensland