Mga Paniolo—Ang mga “Cowboy” sang Hawaii

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Hawaii

MADAMO nga mga bisita nga nagakadto sa Hawaiian Islands ang nagakakibot sa paghibalo nga may matin-ad nga industriya sang kabakahan diri, ilabi na sa Big Island, nga ginatawag Hawaii. Bisan pa ang anay katubuhan kag pinyahan kag Kona nga kape kinaandan, para sa mga bisita ang nagaluntad nga mga cowboy, ukon mga paniolo, daw di-kinaandan kag wala sa lugar. Nagapamangkot sila, “Paano nakalab-ot ang mga baka kag mga cowboy sa Hawaii?”

Ang Pag-abot sang mga Baka

Nag-abot ang mga baka sa Big Island sang Hawaii sang 1793 pa, sang ginregalo ini sang Ingles nga kapitan sang barko kag manuglagulad, nga si George Vancouver, kay Hari Kamehameha I. Indi bag-uhan si Kapitan Vancouver sa Hawaiian Islands, bangod antes sini nakaupod na niya si Kapitan James Cook, isa ka bantog nga Britanikong manuglagulad, sang sila nga duha nangin ang una nga mga Europeanhon nga naglagaw sa mga isla.

Ginbaton sang hari ang regalo kag nalipay gid sia amo nga nagbalik si Vancouver pagkadason nga tuig, kag nagdala sing dugang pa nga mga baka kag mga karnero. Ginlauman ni Vancouver nga ang mga sapat magdamo kag magmuad, nga maghatag sing dugang nga kita para sa Sandwich Islands, subong amo ang pagtawag sini anay. Agod matuman ini nga tulumuron, ginpanugda  niya kay Hari Kamehameha nga ipatuman ang kapu (pagdumili) nga nagadili sang pag-ihaw sa sini nga mga sapat agod magmuad sila sing madasig. Gilayon nga nakita sang hari ang bentaha sa sini, kag ginproklamar niya ining kapu sa sulod sang napulo ka tuig.

Ang mga Baka Nangin Makaulugot

Ang mga baka nga gindala ni Vancouver amo ang may malaba sing sungay halin sa California. (Tan-awa ang ilustrasyon sa pahina 18.) Dalagku sila kag makahaladlok nga mga sapat, nga nagaantadanay ang mga sungay. Ginhingalanan ini gilayon sang mga Hawaiiano subong pua‘a pipi (sing literal, baka nga baboy) kag wala sila nagapalapit sa sini bangod sang kapu. Bangod ginapabay-an lang, hilway sa paglagawlagaw ang mga baka kag nagmuad gid ini.

Wala madugayi kag nangin makaulugot ini nga mga baka! Bangod may bug-os nga kahilwayan kag wala sing nagaayam sa ila, ginhalitan nila sing daku ang mga kagulangan sa mauka (kabukiran), kag masunson sila nagahalab sa katamnan sang makai (kapatagan malapit sa baybay), diin ginatanom sang mga tagaminuro ang ila kamote, ube, gabi, kag iban pa nga pananom. Ang mga kudal nga bato halin sa bulkan kag bisan gani ang papipi (mga kudal nga prickly pear nga kaktus) indi bastante nga proteksion batok sa sining makusog, mabangis, kag determinado nga mga sapat.

Sang mga 1815 lamang nga ginpahanugutan ni Hari Kamehameha I ang mapahituon nga taga-New England, nga si John Palmer Parker, nga gamiton ang iya bag-o, himo-sa-Amerika nga pusil sa pagtiro sa pila ka baka nga madamo na kag makaulugot na sa Big Island. Nakita gilayon sang mahantupon nga hari nga ang karne, tambok, kag panit halin sa sini nga mga sapat mapuslanon gid kag makitaan, kag sa pagkamatuod, buslan sang karne norte sa ulihi ang sandalwood subong panguna nga produkto sang Big Island.

Halin sa Bakero Pakadto sa Paniolo

Sang maaga nga bahin sang 1830, ang ilahas nga mga panong sang kabakahan tuman na kadamo kag makatalagam amo nga dapat may himuon sa sini. Nakita ni Hari Kamehameha III ang kinahanglanon nga kontrolon ini. Gani nagpadala sia sing pinakamataas  nga hepe sa Spanish California agod magkuha sing eksperiensiado nga mga lalaki nga magbantay sa kabakahan. Ang ila trabaho amo ang pagtipon sa mga baka kag paghanas sa mga Hawaiiano sa paghimo man sini. Sadtong tion, ang mga sapat wala lamang sa Big Island kundi yara man sa Oahu, Maui, kag Kauai.

Sang 1832, ang Katsila, Mexicano, kag Indian nga mga bakero​​—⁠maduagon kag eksperiensiado nga mga cowboy nga nakatuon sang ila kalantip sa mga Katsila-Mexicano nga mga asyenda​​—⁠nag-abot sa Hawaii. May pinasahi nga mga kalo, silyahan, lubid, kag espuela (mataliwis nga butang nga ginaangot sa tiil sang nagasakay), gilayon nga ginhayuan sila nga mga paniolo bangod sang ila Katsila, ukon español, nga ginhalinan. Ang ngalan nagpabilin, kag ginatawag sila gihapon nga mga paniolo karon.

Ang mga paniolo mapisan kag masinadyahon nga mga cowboy, nga indi lamang sampaton sa ila trabaho kundi mahuyugon man magkanta kag magtokar sing mga instrumento sa musika. Ginpakita nila ang ila tumalagsahon nga eksperiensia sa sini nga hilikuton, ang kaisog, kabakod, kag pirme nga pagpabugal sa ila trabaho. Ang isa ka gung-an na nga paniolo nagpabutyag sang ila balatyagon sa sining paagi: “Kon nagapangabudlay ka sing lakas, magalawig ang imo kabuhi.” Kag nagapangabudlay gid sila sing lakas! Nagapangabudlay sila halin sa pagbutlak sang adlaw tubtob magdulom nga nagatipon, nagapain, nagasiod, kag nagamarka sa mga baka. Kag, siempre, dapat tukuron kag kay-uhon ang mga kudal, bangod dapat na antaon ang mga baka.

Apang ano ang mahimo sang isa ka cowboy kon wala sing kabayo? Sang 1803, gindala ni Richard J. Cleveland ang una nga mga kabayo sa Hawaii, sakay sang barko nga Lelia Byrd. May rasa ini nga Arabiano kag Moorish, kag si Hari Kamehameha I mismo ang una nga Hawaiiano sa isla nga nakasakay sa kabayo!

Ini nga mga kabayo madasig, makisay, kag mabakod, kag makapasibu sila sing maayo sa kudolkudol nga duta. Kinahanglan gid ini sang mga paniolo para sa mabudlay nga trabaho sa pagbantay kag pag-anta sa mga baka.

Ang iban nga mga kabayo, kaangay sang mga baka, ginpabay-an lang nga maglagawlagaw sang primero, kag sa pagligad sang tion, nagparasa ini sa iban pa nga mga kabayo nga naghalin sa Gran Britanya kag sa Estados Unidos, pati na ang thoroughbred kag Arabiano nga rasa. Ini nga pagparasa nagbunga sing matahom nga sari sang mga kabayo nga matigayon sang paniolo. Apang kon papilion mo ang paniolo karon sang iya paborito nga kabayo para sa pagpangsiod kag pagtipon sa mga baka, ayhan pilion niya ang quarter horse. Ngaa? Bangod, subong sang nahibaluan sang mga paniolo, ang maabtik nga paghulag sang mga sapat kon ginapadalagan, ginapadulog, kag sa pagtuman sing mga mando naghimo sa ila nga indi malabawan.

Bug-os Kalibutan nga Kampeonato sa Rodeo

Nangin sampaton ang Hawaiiano nga mga paniolo sa kalantip nga kilala ang mga cowboy bisan diin​​—⁠pagsakay, pagsiod, kag pagpalumba. Batid gid sila amo nga sang 1908 ang pila sa ila, pati na si Ikua (Ike) Purdy kag Archie Ka‘au‘a nag-entra sa paindis-indis sa pinakadaku nga rodeo sa Estados Unidos. Amo yadto ang Frontier Days Rodeo sa Cheyenne, Wyoming, nga isa gid ka bantog nga hitabo.

Ini nga mga paniolo, nga may maduagon nga panapton, dalayawon nga estilo, kag Hawaiian lei (kulintas nga human sa mga bulak ukon dahon), nagkuha sing atension sang mga cowboy sa Nakatundan. Kag nakilala gid sila! Si Ike Purdy nangin kampeon sa rodeo nga pagsiod sing torite sa bug-os nga kalibutan, kag sagad man kaayo si Archie sa rodeo. Napukaw ang interes sang nahayanghag nga mga tawo sa bug-os nga kalibutan tuhoy sa Hawaii kag sa makawiwili nga mga paniolo sini. Sang ulihi, sang 1996, ginnombrar pa gani si Ike Purdy sa National Cowboy Hall of Fame.

Ang Kabuhi sang Paniolo Karon

Kamusta ang kabuhi sang paniolo karon? Ayhan indi na ini tuman ka makakulunyag, apang kinahanglan gihapon ang lakas nga pagpangabudlay sa isa ka moderno nga rantso. Ang Parker Ranch sa Waimea sa Big Island isa ka maayo nga halimbawa. May malapad ini kaayo nga kadutaan, ginatos ka kilometro nga kudal, kag linibolibo ka baka. Madamo sing trabaho ang paniolo, kag upod sa iya paborito nga kabayo, ginasaylo niya ang kabakahan halin sa isa ka halalban pakadto sa isa pa.

Sa Waimea karon, pagkatapos sang trabaho sa adlaw, mahimo nga makita mo na lang ang grupo sang mga paniolo nga nagarelaks sa paborito nila nga ilimnan​​—⁠nga nagasuksok sing maong nga delargo, botas sang cowboy, kag kalo sang cowboy nga ayhan may nagasambod nga Hawaiian lei​​—⁠nga nagapamati sa tokar sang pinasahi nga slack-key nga gitara nga kilala sa amo nga duog ukon ayhan nagabuylog sa pagkanta sa madugay na nga paborito nga Hawaiiano nga kanta!

[Retrato sa pahina 17]

Si Hari Kamehameha I

 [Retrato sa pahina 18]

Pagmarka sa mga baka

[Retrato sa pahina 18]

Malaba sing sungay nga baka

[Retrato sa pahina 18]

Wala pa-tuo: Si Archie Ka‘ua‘a, si Eben Low, kag si Ike Purdy

[Credit Line]

Paniolo Preservation Society/Dr. Billy Bergin

 [Picture Credit Line sa pahina 16]

Hawaiian Islands: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Line sa pahina 17]

Parker Ranch/John Russell

[Picture Credit Line sa pahina 18]

Parker Ranch/John Russell