Pagduaw sa plantasyon sang Saging

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BAGATNAN NGA APRIKA

NANAMITAN gid ako pirme magkaon sang saging. Sa banta ko nanamitan man ang kalabanan nga tawo. Indi lamang manamit ang saging kundi dagaya man ini sa bitamina, mineral, kag uganot. Luyag ka bala makahibalo sing dugang pa tuhoy sa sining masustansia nga prutas? Kasan-o lang, ginpakita sa akon sang isa ka mangunguma kag sang iya asawa ang makatilingala nga paagi sang pagtubo sang saging.

Nagapanguma sanday Tony kag Marie (makita sa ibabaw) sa Probinsia sang Limpopo sa Bagatnan nga Aprika, sa duog nga ginatawag Levubu. Nagkalainlain ang ila ginatanom sa ila 55 ektaryas nga uma. Apang, ang panguna nila nga tanom amo ang saging. Sugiran kita ni Tony tuhoy sining popular nga prutas.

Pagtubo kag mga Kahimtangan sa Panahon

“Ang labing maayo nga sahi sang duta,” paathag ni Tony, “amo ang may mas madamo nga daga kag indi balasbalason ukon batuhon. Dapat madalom man ini kag may maayo nga ililigan. Nagadabong ang saging sa mga duog nga wala sing yelo. Sa katunayan, luyag sini ang mainit nga temperatura. Ang promedyo nga tuigan nga temperatura sang Levubu halin sa 12 tubtob 35 degrees Celsius.” Sang namangkot ako tuhoy sa ulan, si Tony nagsabat: “Luyag sang saging ang regular nga pag-ulan ukon semanal nga pagpatubig.”

 Ang saging daw kahoy tan-awon, apang ang lawas wala nahuman sa kahoy, kundi sa dasok nga mga dahon (bunlak). Sa pagkamatuod, ang saging isa ka higante nga hierba, indi isa ka kahoy. Ang matuod nga lawas sini nalubong sa duta kag ginatawag nga rhizome. Ang mga gamot sang rhizome nagapaidalom, kag ang mga dahon kag sa ulihi ang isa ka daku kag duag morado nga bulak (puso) nagatubo gikan sa sini. Ang mga saha nagatubo man gikan sa rhizome agod mangin bag-o nga mga tanom.

Ang saging may tatlo ka panguna nga hugna sa pagtubo, nga ginatawag sang mga mangunguma sa amon lugar subong ang “lola, anak nga babayi, kag apo nga babayi.” (Tan-awa ang retrato.) Ang “lola” magapamunga sini nga tuig, ang “anak nga babayi” sa masunod nga tuig, kag ang “apo nga babayi” sa ikatlo nga tuig. Ang mga “apo nga babayi” mas madamo sangsa “nanay” nila. Kon ining mga “bata” tagatuhod na kataas, ginautod ini magluwas sa puwede mamunga.

Ang puso, nga sa ulihi mangin isa ka bulig sang saging, nagatubo paibabaw halin sa nalubong nga rhizome pakadto sa tunga sang tanom. Nagaulhot ini sa ulihi sa tunga sang duha ka naibabaw nga dahon kag nagakabit.  Samtang nagakahulog ang sinipad sang puso, 10 tubtob 15 ka sipi ang nagaulhot nga nagahuman sa isa ka bulig​—⁠daw nagatubo sing pabaliskad sa wala maanad magtan-aw! Ang isa ka sipi mahimo mag-unod sing 20 ukon kapin pa ka bilog nga bunga sang saging.

Pagtuba

Ang pagtuba sang saging sugod nga magpamuso ini tubtob maggulang nagalawig halin sa tatlo tubtob anom ka bulan, depende sa panahon sang tuig. Ginatuba ang saging nga hilaw pa, ina kon matibsol na ang bunga. Ang promedyo nga kabug-aton sang mahimo na mabaligya nga bulig mga 35 kilos. Ginaputos sang plastik ang binulig pagkatapos matuba agod indi mahanog samtang ginakarga sa bagon pakadto sa packinghouse. Sa sini nga tinukod ginapihak ang sinipi sa tigtatlo tubtob tig-anom ka bilog nga bunga kag ginabutangan dayon sing fungicide.”

Sa Bagatnan nga Aprika ginaputos dayon ang saging sa may waks kag may buho nga karton kag ginadala sa isa ka kuwarto nga ginapalutuan. Diri ang gas, nga ginatawag ethylene, amo ang nagapadali sang pagluto.⁠ * Ginatago diri ang mga karton sa isa ka kontrolado nga temperatura sa sulod sang isa ukon duha ka adlaw kag nian ginapadala sa mga bumalakal.

“Mahimo may pinasulabi ako,” siling ni Tony, nga may lamod sang lahog, “apang sa banta ko ang mga saging sa Levubu mas manamit gid, ayhan bangod sang amon duta. Ang masubo lang kay bangod tama kami kalayo sa bisan ano nga siudad nga nagabaligya sa iban nga pungsod, diri lamang ini makaon sa amon pungsod.”

Maayo sa Imo Lawas

Bugana sing potassium ang saging. “Ginapakita sang madamo nga pagtuon nga ini nga sustansia nagapabakod sang imo mga tul-an kag nagapanubo sang imo risgo nga maalta presyon kag ma-stroke,” siling sang Health nga magasin sa isa ka artikulo sini tuhoy sa saging. “Ang saging,” siling pa sang magasin, “may folate nga nagabulig nga malikawan ang mga depekto sa pagkatawo, isa ka bitamina B nga importante sa nagabusong ukon sa nagapamata pa.” May iban man nga importante nga mga mineral ang saging, subong sang magnesium, nga nagabulig agod masalupsop sang mga tul-an ang calcium kag sa amo magapabilin ini nga mabakod.

Ang protina sa saging ginahuman sang 18 ka amino acid, lakip ang tanan nga kinahanglanon sang lawas apang indi mapatubas sini sing bastante. Ang prutas 22 porsiento nga carbohydrate, nga nagahatag sing insigida nga kapagsik bangod madali matunaw ang saging. Si Marie nalipay sa pagsiling sing dugang: “Ang saging maayo nga kuluhaan sang bitamina A, B, kag C. Daw nagabuhin man ini sing gana, bangod daw ginapunggan ka sini nga damuon dayon ang kaon.” Ti kaon ka na sing saging​—⁠maayo ini para sa imo kag kanamit gid sini!

[Nota]

[Diagram/Retrato sa pahina 22]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Dahon

Puso/saging

Bunlak

Duta

Rhizome

Gamot

[Credit Line]

Sketch: Based on drawing from The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Diagram/Picture on page 23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Lola

Anak nga babayi

Apo nga babayi

[Mga retrato sa pahina 23]

Ang daku nga puso mangin isa ka bulig sang saging sa ulihi

[Credit Line]

Photo by Kazuo Yamasaki

[Mga retrato sa pahina 24]

Tigtuluba (sa wala); bag-o nga tanom (ibabaw)