Ang Hangkat sa Pagbulong

“Wala sing diabetes nga indi malubha. Makatalagam ini tanan.”​​—⁠Anne Daly, American Diabetes Association.

“NAKITA sa resulta sang imo blood tests ang daku nga mga abnormalidad. Dapat ka bulngon gilayon.” Daw hinuyapan si Deborah sa ginsiling sang doktor. “Sadto nga gab-⁠i, indi ako mahim-os sa paghunahuna nga basi gid nagsayop lamang sila sa laboratoryo,” siling niya. “Nagsiling ako sa akon kaugalingon nga indi mahimo nga may masakit ako.”

Kaangay sang madamo nga tawo, nagdumdom si Deborah nga mapagros sia, gani wala niya ginsapak ang makatulublag nga mga sintomas. Pirme kuno sia ginauhaw bangod nagatomar sia sing antihistamine. Palaihi kuno sia bangod palainom sia sing tubig. Kag ang iya kakapoy​​—⁠ti, sin-⁠o nga nagaobra nga iloy ang wala ginakapoy?

Apang napamatud-an sa blood test nga may diabetes gali sia. Daw indi mabaton ni Deborah ang resulta. “Wala ako manugid kay bisan sin-⁠o,” siling niya. “Kon gab-⁠i, kon nagakatulog na ang bug-os nga pamilya, nagatulok ako sa madulom kag nagahibi.” Ang iban kaangay ni Deborah, sang mahibaluan nila nga may diabetes sila, nagbatyag sing

 lainlain nga mga emosyon, lakip ang depresyon kag kaakig pa gani. “Naghilibion ako kag indi ko mabaton ang kamatuoran sang primero,” siling ni Karen.

Natural lamang ini nga mga reaksion sa daw indi makatarunganon nga problema. Apang, upod sa bulig sang iban, sarang makapasibu ang mga tawo nga may diabetes. “Ginbuligan ako sang akon nars nga batunon ang akon kahimtangan,” siling ni Karen. “Ginpasalig niya ako nga OK lang nga maghibi ako. Ini nga pagpautwas sang emosyon nakabulig sa akon sa pagpasibu.”

Kon Ngaa Makatalagam

Ang diabetes gintawag nga “aberiya sang makina mismo sang kabuhi,” kag amo matuod. Kon indi maproseso sang lawas ang glucose, ang pila ka importante nga mga proseso mahimo magdulog, nga kon kaisa peligruso sa kabuhi. “Ang mga tawo wala nagakapatay sa diabetes mismo,” siling ni Dr. Harvey Katzeff, “nagakapatay sila bangod sa mga komplikasyon. Matapna namon ang mga komplikasyon, apang kon magsugod na gani ini, nabudlayan na kami.”⁠ *

May paglaum bala ang mga tawo nga may diabetes? Huo​​—⁠kon kilalahon nila nga ang balatian makatalagam kag sundon ang isa ka programa sa pagbulong.⁠ *

Pagdieta kag Ehersisyo

Bisan pa ang Type 1 diabetes indi matapna, ginatun-an sang mga sientipiko ang palanublion nga kinaiya sini nga balatian kag ginatukib nila ang mga paagi agod mapunggan ang pag-atake sang immune system. (Tan-awa ang kahon nga “Ang Papel Sang Glucose,” sa pahina 8.) “Sa type 2, mas daku ang paglaum sini,” siling sang libro nga Diabetes​​—⁠Caring for Your Emotions as  Well as Your Health. “Madamo nga may kaliwat sang diabetes ang nakalikaw sa bisan ano nga sintomas sini paagi lamang sa balanse nga pagdieta kag pag-ehersisyo sing regular, sa amo mapagros sila sa pisikal kag nakontrol nila nga normal ang ila kabug-aton.”⁠ *

Agod padakuon ang balor sang ehersisyo, ginreport sang Journal of the American Medical Association ang isa ka pagtuon sa mga babayi. Natukiban sang pagtuon nga “sa makadali lamang nga paghulag sang lawas dugang pa nga glucose ang napasulod sang insulin [sa mga selula sang lawas] sa kapin sa 24 oras.” Busa, naghinakop ang report nga “ang paglakat kag mabaskog nga paghulag sang lawas may yara kaangtanan agod mabuhinan sing daku ang pagkamakatalagam sang type 2 diabetes sa mga kababayin-an.” Ginarekomendar sang mga mananalawsaw ang di-magkubos 30 minutos nga paghulag sang lawas sing haganhagan kada adlaw kon mahimo. Mahimo ini maglakip sang simple lamang nga butang subong sang paglakat, nga, siling sang American Diabetes Association Complete Guide to Diabetes, “amo mahimo ang pinakamaayo, pinakaindi peligruso, kag indi magasto nga porma sang ehersisyo.”

Apang, dapat bantayan sang mga espesyalista ang pag-ehersisyo sang mga tawo nga may diabetes. Ang isa ka rason amo nga mahimo mahalitan sang diabetes ang kaugatan kag mga nerbios sang lawas, sa amo maapektuhan ang sirkulasyon sang dugo kag ang sentido sa pagbatyag. Busa, ang isa lamang ka bagras sa tiil, mahimo indi matalupangdan, maimpeksion, kag magkalamayo​​—⁠isa ka malubha nga kahimtangan nga mahimo magdul-ong sa pag-utod sini kon indi dayon mabulong.⁠ *

Walay sapayan, ang ehersisyo makabulig agod makontrol ang diabetes. “Sa dugang nga pagtuon sang mga mananalawsaw tuhoy sa mga benepisyo sang regular nga ehersisyo,” siling sang ADA Complete Guide, “mas maayo nga balita ang ila natigayon.”

Insulin nga Terapiya

Wala labot sa pagdieta kag pag-ehersisyo, madamo nga may diabetes ang kinahanglan nga magtesting adlaw-adlaw sang kataason sang ila glucose kag mag-indyeksion sing insulin sa ila kaugalingon sing pila ka beses kada adlaw. Subong resulta sang napauswag nga kapagros sang lawas paagi sa pagdieta kag maayo nga rutina sang pag-ehersisyo, gin-untat, sa pila ka tion, sang iban nga may Type 2 diabetes ang insulin nga terapiya.⁠ * Nasapwan ni Karen, nga may Type 1 diabetes, nga nakabulig ang pag-ehersisyo agod mangin mas epektibo pa ang insulin  nga iya ginaindyeksion. Subong resulta, nabuhinan niya sing 20 porsiento ang insulin nga ginakinahanglan niya kada adlaw.

Apang, kon kinahanglan ang insulin, wala sing rason nga magluya ang buot sang isa nga may diabetes. “Ang pag-indyeksion sing insulin wala nagakahulugan nga napaslawan ka,” siling ni Mary Ann, isa ka rehistrado nga nars nga nagaatipan sa pila ka pasyente nga may diabetes. “Bisan ano man nga sahi ang imo diabetes, kon mahalungon nga kontrolon mo ang kalamay sa imo dugo, mapahaganhagan mo ang iban pa nga mga problema sa lawas sa ulihi.” Sa katunayan, ginpahayag sang isa ka pagtuon kasan-⁠o lang nga sa mga tawo nga may Type 1 nga estrikto nga nagakontrol sang kalamay sa ila dugo “nabuhinan sing daku ang kaso sang balatian sa mata, batobato, kag kaugatan bangod sa diabetes.” Ang risgo sa balatian sa mata (retinopathy), halimbawa, nabuhinan sing 76 porsiento! Amo man nga mga benepisyo ang natigayon sang mga may Type 2 nga estrikto nga nagakontrol sang kalamay sa ila dugo.

Agod mahapos pa kag indi tanto kasakit ang insulin nga terapiya, ang mga hiringgilya kag mga insulin pen​​—⁠kinaandan nga ginagamit⁠​—⁠may yara tuman kagamay nga mga dagom nga indi tanto kasakit. “Ang una nga indyeksion amo masami ang pinakamasakit,” siling ni Mary Ann. “Pagkatapos sini, ang kalabanan nga mga pasyente nagasiling nga daw wala na sila sing mabatyagan.” Lakip sa iban pa nga mga metodo sang indyeksion amo ang automatic injector nga nagatuslok sing dagom sa panit nga wala sing sakit, ang jet injector nga tuman kadasig nga nagapasulod sing insulin paagi sa panit, kag ang infuser nga nagagamit sing kateter nga nagapabilin nga natakud sa sulod sang duha ukon tatlo ka adlaw. Subong kadaku sa pocket pager, nangin popular ang insulin pump sining nagligad nga mga tinuig. Ining sarang makontrol nga instrumento nagapasulod sing insulin paagi sa kateter suno sa adlaw-adlaw nga kinahanglanon sang lawas, gani mas sibu kag kombenyente ini gamiton.

Padayon nga Magtuon

Bisan pa nabinagbinag na ang tanan, wala gihapon sing terapiya nga epektibo gid  sa tanan nga sahi sang diabetes. Dapat binagbinagon sang tagsa ka indibiduwal ang pila ka butang agod makahimo sia sing personal nga desisyon kon ano nga pagbulong ang pilion niya. “Bisan pa ginaatipan ikaw sang isa ka grupo sang mga espesyalista,” siling ni Mary Ann, “ikaw gihapon ang dapat magdesisyon.” Sa katunayan, ang dyurnal nga Diabetes Care nagsiling: “Ang medikal nga pagbulong sa diabetes nga wala sing sistematiko nga pagtudlo sa tawo nga may diabetes kon ano ang iya dapat himuon sarang makabig nga mapigaw kag indi nagakaigo.”

Samtang ginatun-an sang mga tawo nga may diabetes ang ila balatian, nagdugang man ang ila ikasarang kon paano atipanon ang ila panglawas kag mapalawig ang ila kabuhi. Apang, kinahanglan ang pagpailob agod mangin epektibo ini. Ang libro nga Diabetes​​—⁠Caring for Your Emotions as Well as Your Health nagapaathag: “Kon tinguhaan mo nga matun-an ang tanan sa gilayon, mahimo gid nga maglibog ang imo ulo kag indi mo magamit ang impormasyon sing epektibo. Luwas pa, indi mabasa sa mga libro ukon mga pampleta ang kalabanan sang mapuslanon gid nga impormasyon nga dapat mo matun-an. May kaangtanan ini sa . . . kon paano nagataas kag naganubo ang kalamay sa imo dugo sa pagbag-obag-⁠o sang imo kahimtangan. Matun-an lamang ini sa pagligad sang malawiglawig nga tion, paagi sa pagtilawtilaw.”

Halimbawa, paagi sa maayo nga pagbantay mahibal-an mo kon ano ang reaksion sang imo lawas sa kahuol, nga mahimo magpataas sa kalamay sa imo dugo. “Singkuenta ka tuig na nga may diabetes ako,” siling ni Ken, “kag nahibaluan ko kon ano ang ginasugid sini sa akon!” “Ang pagpamati” sa iya lawas nangin mapuslanon, kay nagaobra gihapon si Ken sing bug-os tion​​—⁠bisan pa sobra na sa 70 anyos ang edad niya!

Ang Importansia sang Bulig sang Pamilya

Indi dapat pagkalimtan sa pagbulong sa diabetes ang bulig sang pamilya. Sa katunayan, ang isa ka reperensia nga libro nagasiling nga “ang kalidad sang pagkabuhi sang isa ka pamilya mahimo nga amo ang pinakadaku nga bulig” sa pagkontrol sa diabetes sa tunga sang mga kabataan kag lamhad pa nga mga adulto.

Mapuslanon kon ang mga katapo sang pamilya makatuon tuhoy sa diabetes, kag magbuslanay sa pag-upod sa isa nga may diabetes kon magkadto sia sa doktor ukon sa ospital. Ang ihibalo makabulig sa ila agod makabulig sila, makilala ang importante nga mga sintomas, kag kon ano ang himuon. Si Ted, nga ang iya asawa may Type 1 diabetes halin sang kuatro anyos sia, nagsiling: “Mahibaluan ko kon magnubo katama ang kalamay sa dugo ni Barbara. Hinali na lang sia nga nagahipos samtang nagahambalanay kamo. Nagapalamalhas sia kag nagapangakig sing wala namunamu. Kag nagahinay ang iya reaksion sa mga nagakatabo.”

Sing kaanggid, kon maobserbahan ni Catherine, asawa ni Ken, nga si Ken nagapalanglapsi kag nagapalamugnaw kag kon makita niya nga nagabag-o ang iya panimuot, nagapamangkot sia sing isa ka simple nga pamangkot sa matematika. Kon mabudlayan gani si Ken sa pagsabat, patimaan ini kay Catherine nga sia na anay ang maghimo sing desisyon kag nagahulag sia gilayon agod maremedyuhan ang kahimtangan. Ginaapresyar gid ni Ken kag ni Barbara nga ang ila tiayon nga ila ginahigugma kag ginasaligan sing bug-os nakahangop sa ila balatian.⁠ *

Dapat tinguhaan sang mahigugmaon nga mga katapo sang pamilya nga mangin mabinuligon, maluluy-on, kag mapailubon​​—⁠mga kinaiya nga makabulig sa isa ka nagabalatian nga tawo nga atubangon ang mga hangkat sang kabuhi kag makaimpluwensia pa gani agod mapahaganhagan ang ila balatian. Maayo gid ang epekto sang gugma nga ginpasalig sang bana ni Karen sa iya. Si Karen nanugiron: “Siling sa akon ni Nigel, ‘Ang mga tawo nagakinahanglan sing pagkaon kag tubig agod mabuhi sila, subong nga ikaw man nagakinahanglan sing pagkaon kag tubig​​—⁠kag sing diutay nga insulin.’ Ining mapinalanggaon apang praktikal nga mga pulong amo gid ang ginakinahanglan ko.”

Dapat man mahangpan sang pamilya kag sang mga abyan nga samtang nagataas kag naganubo ang kalamay sa dugo, maapektuhan sang diabetes ang panimuot sang isa. “Kon magnubo gani ang kalamay sa akon dugo,” siling sang isa ka babayi, “nagahipos lamang ako, nagakinusamod, nagapasingit, kag nagaluya ang buot. Nian maugot ako sa akon pagbinatabata. Apang makabulig kon mahibaluan ko nga nahangpan sang iban ang kabangdanan kon ngaa amo sini ang ginabatyag ko​​—⁠nga ginatinguhaan ko nga kontrolon.”

Ang diabetes sarang makontrol sing madinalag-on, ilabi na kon ang nagabalatian sini ginabuligan sang mga abyan kag mga katapo sang pamilya. Makabulig man ang mga prinsipio sang Biblia. Paano?

[Mga nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

May Diabetes Man Bala ang mga Pamatan-on?

Ang diabetes “balatian na sang mga pamatan-on,” siling ni Dr. Arthur Rubenstein, isa ka nagapanguna nga endocrinologist kag dekano sa Mount Sinai School of Medicine sa New York. Panubo kag panubo ang edad sang mga tawo nga nagabalatian sing diabetes. “Sang nagligad nga napulo ka tuig, ginatudluan namon ang mga estudyante sa medisina nga ini nga balatian indi makita sa mga tawo nga kubos sa 40 anyos,” siling sang eksperto sa diabetes nga si Dr. Robin S. Goland, tuhoy sa Type 2 diabetes. “Makita na naton ini karon sa mga tawo nga kubos sa 10 anyos.”

Ngaa nagdamo ang diabetes sa tunga sang mga pamatan-on? Nadalahig kon kaisa ang kaliwat sang pamilya. Apang mahimo nga may kaangtanan man ang kabug-aton sang lawas kag ang palibot. Ang kadamuon sang sobra katambok nga mga kabataan nagdoble sang nagligad nga duha ka dekada. Ngaa? “May pila ka pagbag-o sa batasan sa pagkaon kag sa mga ginahimo sa sulod sang nagligad nga 20 ka tuig,” siling ni Dr. William Dietz sang Centers for Disease Control and Prevention sang Estados Unidos. “Lakip sa sini amo ang mas masunson nga pagkaon sa restawran; mas masunson nga indi pagpamahaw kon aga; mas masunson nga pag-inom sing soft drink kag pagkaon sa fast food; pagbuhin sang [pisikal nga edukasyon] sa eskwelahan; kag pagdula sing recess sa eskwelahan.”

Indi na mabulong ang diabetes. Busa, maalamon nga sundon ang laygay sang isa ka tin-edyer nga may diabetes, nga nagsiling lamang: “Likawi ang mga junk food kag magpabilin nga mapagros.”

 [Kahon/Retrato sa pahina 8, 9]

Ang Papel Sang Glucose

Ang glucose amo ang nagahatag sing kusog sa trilyon-trilyon nga mga selula sang lawas. Apang, agod makasulod sa mga selula, nagakinahanglan ini sing bulig​​—⁠ang insulin, isa ka kemikal nga ginapatubas sang pancreas. Sa Type 1 diabetes, ang lawas wala nagapatubas sini. Sa Type 2, ang lawas nagapatubas sini apang masami nga indi bastante.⁠ * Dugang pa, nagapaganot ang mga selula nga pasudlon ang insulin​​—⁠isa ka kahimtangan nga ginatawag insulin resistance. Sa sining duha ka sahi sang diabetes, pareho lamang ang resulta: gutom nga mga selula kag makatalagam nga kataason sang kalamay sa dugo.

Sa Type 1 diabetes, ginaatake sang immune system sang isa ka tawo ang mga beta cell sa pancreas nga nagapatubas sing insulin. Busa, ang Type 1 diabetes isa ka balatian nga ginatuga sang pag-atake sang immune system sang lawas kag ginatawag kon kaisa nga immune-mediated diabetes. Ang mga butang nga mahimo bangdan sini nga reaksion sang immune system nagalakip sa mga virus, makahililo nga mga kemikal, kag pila ka bulong. May kaangtanan man ang palanublion nga balatian, kay ang Type 1 diabetes masami nga nagatuhaw sa mga pamilya nga may kaliwat sini, kag kinaandan sa mga Puti ukon Caucasian.

  Sa Type 2 diabetes, mas mabaskog ang epekto sang napanubli nga balatian apang mas kinaandan sa mga indi Puti. Ang mga Aborigine sa Australia kag ang mga Indian sa Amerika amo ang lakip sa labing apektado, ang naulihi amo ang may pinakamadamo nga kaso sang Type 2 diabetes sa bug-os nga kalibutan. Ginatun-an sang mga mananalawsaw ang kaangtanan sang napanubli nga balatian kag sang sobra nga katambukon, subong man ang daw papel sang sobra nga tambok sa pagpadugang sang insulin resistance sa mga tawo nga may kaliwat sang diabetes.⁠ * Indi kaangay sang Type 1, ang Type 2 diabetes nagakatabo masami sa mga tawo nga kapin sa 40 anyos ang edad.

[Mga nota]

[Retrato]

Molekula sang glucose

[Credit Line]

Courtesy: Pacific Northwest National Laboratory

[Kahon sa pahina 9]

Ang Papel sang Pancreas

Daw subong kadaku sa saging, ang pancreas yara sa likod nga bahin sang tiyan. Suno sa libro nga The Unofficial Guide to Living With Diabetes, “ang mapagros nga pancreas nagahimo sing isa ka dalayon kag wala nagasayop nga pagbalanse, nagakontrol sang kataason sang kalamay sa dugo paagi sa pagpaguwa sing husto gid nga kadamuon sang insulin samtang ang glucose nagataas kag naganubo sa sulod sang bug-os nga adlaw.” Ang mga beta cell sa pancreas amo ang ginahalinan sang hormone nga insulin.

Kon ang mga beta cell indi makapatubas sing bastante nga insulin, ang glucose nagasupot sa dugo, nga ginabangdan sang hyperglycemia. Ang baliskad sini​​—⁠manubo nga kalamay sa dugo⁠​—⁠ginatawag nga hypoglycemia. Upod sa pancreas, ang atay nagabulig sa pagkontrol sa kataason sang kalamay sa dugo paagi sa pagtago sa sobra nga glucose sa isa ka porma nga ginatawag nga glycogen. Sa sugo sang pancreas, ginahimo liwat sang atay ang glycogen nga mangin glucose agod gamiton sang lawas.

[Kahon/Retrato sa pahina 9]

Ang Papel sang Kalamay

Kinaandan ang sayop nga paghangop nga ang pagkaon sing madamo nga kalamay ginabangdan sang diabetes. Ginapakita sang medikal nga ebidensia nga ang pagtambok​​—⁠walay sapayan sang ginakaon nga kalamay⁠​—⁠nagapadugang sang risgo sa tunga sang mga indibiduwal nga may kaliwat sang diabetes. Sa gihapon, ang pagkaon sing sobra nga kalamay indi maayo sa lawas, bangod indi ini masustansia kag makadul-ong sa sobra nga pagtambok.

Ang isa pa ka sayop nga paghangop amo nga ang mga tawo nga may diabetes di-normal nga ginalaway sa kalamay. Apang ang matuod, ang ila handum sa pagkaon sing matam-is pareho lang sa kalabanan. Kon indi makontrol, ang diabetes mahimo magdul-ong sa pagkagutom​​—⁠apang indi buot silingon sa kalamay lamang. Ang mga tawo nga may diabetes sarang makakaon sing matam-is, apang dapat nila binagbinagon ang kalamay nga ginakaon nila sa ila kabug-usan nga programa sang pagdieta.

Ginpakita sang pagtuon sining karon lang nga ang pagkaon nga mataas sa fructose​​—⁠kalamay nga matigayon gikan sa mga prutas kag mga utanon⁠​—⁠mahimo bangdan sang insulin resistance kag sang diabetes pa gani sa mga sapat, bisan pa daw ano ang ila kabug-aton.

[Mga Diagram/Mga retrato sa pahina 8, 9]

Simple nga Paathag Tuhoy sa Diabetes

PANCREAS

Mapagros nga Tawo

Pagkatapos sang pagkaon, ang pancreas nagaresponde sa pagdugang sang glucose sa dugo paagi sa pagpaguwa sing nagakaigo nga kadamuon sang insulin

Ang mga molekula sang insulin nagatabid sa ginatawag nga receptor sa mga selula sang unod kag iban pa nga mga selula. Nian, ginabuksan sini ang mga portal ukon alagyan agod makasulod ang mga molekula sang glucose

Ang glucose ginasalupsop kag ginasunog sang mga selula sang unod. Sa amo, ang kadamuon sang glucose sa dugo nagabalik sa normal

Type 1 Diabetes

Ang nagapatubas sing insulin nga mga beta cell sa pancreas ginaatake sang immune system. Subong resulta, wala sing insulin nga ginapatubas

Kon wala sing bulig sang insulin, ang mga molekula sang glucose indi makasulod sa mga selula

Type 2 Diabetes

Sa kalabanan nga mga kaso ang pancreas nagapatubas sing diutay lamang nga insulin

Kon ang mga receptor wala nagaresponde sing maayo sa insulin, ang mga portal nga kinahanglanon agod masalupsop ang glucose gikan sa dugo wala ginabuksan

Ang glucose nagasupot sa nagapanalaytay nga dugo, nagaupang sa importante nga mga proseso kag nagahalit sa dingding sang mga ugat

[Diagram]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Cell

Receptor

Portal

Insulin

Nucleus

Glucose

[Diagram]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon))

BLOOD VESSEL

Red blood cells

Glucose

[Credit Line]

Man: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Retrato sa pahina 7]

Kinahanglan ang nagakaigo nga pagkaon para sa mga tawo nga may diabetes

[Mga retrato sa pahina 10]

Ang mga tawo nga may diabetes makahimo sing normal nga mga hilikuton