Ang Makawiwili nga Kalibutan sang  mga Lago

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

GINDEKLARAR ini nga sagrado ni Reyna Cleopatra sang Egipto. Gintawag ini ni Aristotle nga mga tinai sang duta. Gintamod ini ni Charles Darwin nga may importante nga bahin sa maragtas sang kalibutan. Ano nga sapat ang gindayaw gid sining bantog nga mga tawo? Ini amo ang kubos nga lago.

Subong sang makita mo, ang mga lago dalayawon gid. Matuod, madanlog sila kag nagasaug. Apang bisan pa indi naton naluyagan ini nga mga kinaiya, mahayanghag ka kon makilala mo sing maayo ang lago. Ang dapat mo lang himuon amo ang magduko kag baliskaron ang isa ka pighol sang duta ukon ukayon ang medyo dunot na nga mga dahon, kag makasulod ka na sa makawiwili nga kalibutan sang mga lago.

Simple nga Utok, Apang Tumalagsahon nga mga Kinaadman

Himutari ang isa ka lago, kag matalupangdan mo nga ang iya lawas may mga giringgiring. Ang tagsa ka bahin ginapahulag sang duha ka grupo sang maskulo. Ang isa ka grupo, nga yara lamang sa ubos sang panit, nagaporma sing isa ka singsing sa palibot sang lago. Sa ubos sini nga anib sang maskulo, ang ikaduha nga grupo nagainat sa bug-os nga lawas sang lago. Ang lago nagagiho paagi sa pag-inat kag sa pagkulo sining magkatuhay nga mga grupo sang maskulo, ginapakulo sing paagisod ang nagkalainlain nga bahin nga nagapabawodbawod sang lawas sini.

Kon ibutang mo ang lago sa imo kamot, pat-od gid nga magasaug kag magahiwaus ini. Amo ini ang reaksion sang lago bangod ang iya lawas madamo sing igbalatyag​—⁠mga 1,900 kadamo sa isa lamang ka bahin. Nagahatag ini sa lago sing igbalatyag sa pagtandog, ikasarang sa pagpanabor, kag abilidad sa pagmutik sa kasanag.

Ang lago nagapanguyapot sa duta sa bulig sang magagmay, tulad-buhok nga mga siwilsiwil nga ginatawag setae. Ang tagsa ka bahin sang lago may mga hugpong sang setae nga nagapanghikot kaangay sang mga gaud sang bangka. Ginatugdang ini sang lago sa duta, nagapaguyod sang kaugalingon, kag nian ginapaisol ini. Ang lago sarang “makabugsay” sa magkatuhay nga direksion nga ginagamit ang isa ka hugpong sang setae sing dungan ukon, kon makibot, sarang makaangkla sang isa ka ukbong sang iya lawas samtang madasig nga ginapaisol ang pihak nga ukbong. Mahisa gid ang isa ka team sang mga manugbugsay sa Olimpiada sa ila kapagsik sa pagtiempo sang “kadasigon sang gaud.”

Kon matusik sang pispis ang ikog sang lago, ginapatubo ini liwat sang pila ka espesyi sang lago​—⁠apang indi ini makapatubo sing sobra pa sa nautod nga bahin. Daw subong bala nga ang tagsa ka bahin nagapatubas sing diutay nga kadamuon sang elektrisidad kag mapatubo liwat sang lago ang nadula nga mga bahin kon matigayon liwat ang natalana nga kadamuon nga elektrisidad.

Ang madamo nga igbalatyag kag ang masibod nga mga sistema sa maskulo ginaangot sa ganglion sang utok, nga nahamtang sa baba nayon sang lago. Ginpakita sang mga eksperimento nga wala labot sa ila pisikal nga mga kinaadman, ang mga lago may limitado nga ikasarang sa pagpanumdom kag mahimo gani makatuon sa paglikaw sa katalagman.

Ngaa Tuman Kadanlog?

Ang madanlog nga kadaygan sang lago, nga ginakangil-aran sang madamo, nagatugot sa lago nga makaginhawa. Ang panit sang lago madamo sing buhobuho, kag ginasuyop sang mga kaugatan malapit sa panit ang oksiheno halin sa hangin ukon halin sa may oksiheno nga tubig samtang ginapaguwa ang carbon dioxide. Apang ining mga gas mahimo lamang magbayluhanay kon ang panit basa. Kon ang lawas sang lago magmala, amat-amat ini nga nagakapatay.

Sa pihak nga bahin, kon ang lago makibon sa buho sini sa tion sang mabunok nga ulan, ang suplay nga oksiheno sa tubig madali maubos. Isa ini ka rason kon ngaa ang mga lago nagakamang paguwa sa tapos sang ulan. Kon indi sila magguwa, mapuot sila.

Ang Duta May Madamo nga Kusganan nga mga Manug-arado

Kapin sa 1,800 ka espesyi sang mga lago ang makita sa aton duta. Nagapuyo sila bisan diin magluwas sa pinakamainit kag pinakamatugnaw nga bahin sang duta. Sa kapatagan sang Bagatnan nga Aprika, ayhan may yara kubos sa 70 ka lago kada metro kuadrado sang duta, samtang sa kagulangan sang Canada, ayhan may yara kapin sa 700 ka lago kada metro kuadrado.

Sa New Zealand, may yara tatlo ka sahi sang mga lago. Ang una nga sahi amo ang madasig magdamo, madasig magsaug nga mga lago nga nagapuyo sa nagakadunot nga organiko nga butang sa ibabaw sang duta. Ang ikaduha kag labing kinaandan gid nga sahi amo ang mga lago nga nagabuho sing pahigdaon sa naibabaw nga mga anib sang duta. Ang ikatlo nga sahi sang lago nagabuho sing tindugon sa duta kag mahimo magpabilin sing pila ka tuig​—⁠ang bug-os nga pagkabuhi sang lago⁠​—⁠sa isa ka buho. Amo ini ang mga kusganan sa kalibutan sang mga lago. May yara sila mabakod nga mga maskulo sa palibot sang ila mga ulo nga nagabulig sa ila sa pag-ungad kag sa pagsuhot sa duta. Ang isa sang pinakadaku nga mga lago sa kalibutan makita sa nabagatnan nga bahin sang Australia. Ini nga higante mahimo maglaba sing kapin sa 1.5 metros kag magbug-at sing 500 gramos.

Samtang ang lago nagasaug sa kadaygan sang duta, daw subong sila sang magagmay nga mga manug-arado. Nagapanginaon sila sa ipot, duta, kag dunot nga tanom kag tuman gid kadamo kon mangipot. Ginabanabana nga ang mga lago nga  nagapangabudlay sa idalom sang berde nga kaumhan sang Inglaterra nagapangipot kada tuig sing mga 20 ka tonelada kada ektarya. Ang labi ka dalayawon amo ang mga lago nga nagapuyo sa Nile Valley. Ini nga mga lago mahimo mangipot sing tubtob sa 2,500 ka tonelada kada ektarya. Samtang ginakultibar sang lago ang duta, labi nga nagadamo ang oksiheno sini kag labi pa ini nga makasalupsop sing tubig kag labi pa ka mapatubason.

Natukiban sang mga sientipiko nga ang sistema sa pagtunaw sang mga lago nagahimo sa mga sustansia nga masuyop sang mga tanom, gani ang ipot sang lago may yara madamo nga pagkaon para sa tanom. Dugang pa, madamong peligruso nga magagmay kaayo nga mga organismo nga makita sa nagakadunot nga ipot kag tanom ang nagakapatay kon mag-agi sila sa tinai sang lago. Sa amo, ginatinluan sang mga lago ang duta samtang nagapanginaon sila. Subong isa ka maayo nga makina sa pagresiklo, nagakabuhi sila sa mga basura samtang nagapatubas sing masustansia nga pagkaon.

Pagpanginpulos sa Kusog sang Lago

Ang dalayawon nga ikasarang sang lago sa pagresiklo ginahimuslan sang industriya nga nagahimo sang mga higko nga mangin mapuslanon nga mga butang. Ginahimuslan sang isa ka kompanya sa Australia ang kabug-usan nga 500 milyones ka lago sa madamong sewage-treatment nga mga pasilidad (planta nga nagaproseso sang mga higko). Ang mga lago ginabutang sa gindesinyo sing pinasahi nga bulukutan kag ginapakaon sing tai sang baboy ukon tawo nga ginsamuan sang tinabas nga mga papel kag iban pa organiko nga mga butang. Ining mga lago nagakaon sing katumbas sa 50 tubtob 100 porsiento sang ila kabug-aton kada adlaw kag nagapatubas sing masustansia nga pagkaon sang tanom nga ginabaligya sing lapnag.

Ginpakita sang mga pagtuon ang isa pa ka posible nga kapuslanan sang mga lago​—⁠subong ginhalinan sing pagkaon. Ang mga lago may yara mapuslanon nga mga amino acid nga kasubong sa karne sang baka. Ginakilo kon magkaging, may 60 porsiento ini nga protina kag 10 porsiento nga tambok kag nagaunod sing kalsium kag phosphorus. Sa iban nga mga pungsod, ang mga tawo nagakaon na sing empanada nga lago. Sa iban nga mga bahin sang kalibutan, ginaprito nila ang mga lago kag ginakaon pa gani ini sing hilaw.

Bisan pa ang mga lago mahimo nga indi gid mangin pinakapopular nga sapat sa kalibutan, ang kalibutan pat-od gid nga tuhay kuntani kon wala ini. Gani sa masunod nga magdayaw ka sa kalinong sang isa ka uma, hunahunaa sing makadali ang isa ka hubon sang mga lago sa idalom sang imo tiil, nga masako nga nagaarado, nagaabuno, kag nagamentinar sining matahom nga talan-awon.

[Diagram/Mga retrato sa pahina 22]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang Anatomiya sang Lago

Panit

Palaba nga maskulo

Maskulo sang setae

Setae

Patipulon nga maskulo

Barukan

Tinai

Nerve cord

[Credit Lines]

Lydekker

J. Soucie © BIODIDAC

[Retrato sa pahina 20]

Ang mga lago “nagabugsay” sa duta paagi sa ila “setae”

[Retrato sa pahina 21]

Ang mga lago nagakultibar sang duta, ginahimo ini nga mas mapatubason

[Retrato sa pahina 21]

Ang higante nga Gippsland nga lago, nga malapit na mapapas nga espesyi sa Australia, mahimo maglaba sing kapin sa 1.5 metros

[Credit Line]

Courtesy Dr A. L. Yen

[Retrato sa pahina 22]

Ginahimo sang mga lago ang basura nga mangin masustansia nga pagkaon sang mga tanom