Diabetes—“Ang Indi Masat-uman nga Manugpatay”

SANG 21 anyos si Ken, indi mahangpan nga daw pirme lang sia ginauhaw. Palaihi man sia​​—⁠sang ulihi halos kada 20 minutos. Wala madugayi ang mga tiil ni Ken nagsugod sa pagpalamug-at. Ginakapoy sia pirme, kag nagburon ang iya panulok.

Natukiban ang rason kon ngaa sang ma-virus si Ken. Sa tapos magpatan-aw sa doktor, napamatud-an nga indi lamang trangkaso ang balatian ni Ken​​—⁠may yara man sia Type 1 diabetes mellitus​​—⁠diabetes, sa laktod nga hambal. Ining di-balanse nga kemikal sa lawas nagaupang sa ikasarang sang lawas nga gamiton ang pila ka sustansia, ilabi na ang kalamay sa dugo nga ginatawag glucose. Anum ka semana nga naospital si Ken antes nagnormal ang kalamay sa iya dugo.

Kapin sa 50 ka tuig na ang nagligad sugod sadto, kag sa pagligad sini nga tion daku ang gin-uswag sa pagbulong sa diabetes. Walay sapayan, may diabetes gihapon si Ken, kag indi sia isahanon. Ginabanta nga sa bug-os nga kalibutan, kapin sa 140 milyones ka tawo ang may diabetes, kag suno sa World Health Organization, ini nga kadamuon mahimo magdoble sa tuig 2025. Amo sini kon ngaa nagakabalaka ang mga eksperto. “Bangod sang nagadamo nga kaso sang diabetes,” siling ni Dr. Robin S. Goland, kaupod nga direktor sa isa ka sentro nga bululngan para sa diabetes sa Estados Unidos, “mahimo nga nagsugod na ang isa ka epidemia.”

 Binagbinaga ining malip-ot nga mga report gikan sa bug-os nga kalibutan.

AUSTRALIA: Suno sa International Diabetes Institute sang Australia, “ang diabetes isa sa pinakamabudlay bulngon nga balatian sang ika-21 nga siglo.”

INDIA: Sa di-magkubos 30 milyones ka tawo ang may diabetes. “Halos wala kami sing pasyente nga kubos sa 40 anyos ang edad sang nagligad nga mga 15 ka tuig,” siling sang isa ka doktor. “Karon isa sa kada duha ka pasyente ang gikan sa sini nga pangidaron.”

SINGAPORE: Halos un-tersia sang populasyon sa ulot sang 30 kag 69 anyos nga pangidaron ang may diabetes. Madamo nga kabataan​​—⁠ang iban dies anyos lang⁠​—⁠ang nasayasat nga may diabetes.

ESTADOS UNIDOS: Halos 16 milyones ka tawo ang may diabetes, kag kada tuig mga 800,000 ka bag-o nga mga kaso ang nasayasat. Minilyon ang may diabetes apang wala pa nila mahibalui.

Nagbudlay pa bulngon ang diabetes bangod ang isa ka tawo mahimo nga madugay na nga nagabalatian sini antes ini matukiban. “Bangod haganhagan lamang ang una nga mga sintomas,” siling sang magasin nga Asiaweek, “masami nga indi mamutikan ang diabetes.” Busa, gintawag ini nga indi masat-uman nga manugpatay.

Bangod lapnag kag malubha ini nga balatian, binagbinagon sang masunod nga mga artikulo ang mga pamangkot:

● Ano ang ginatunaan sang diabetes?

● Paano ini atubangon?

[Kahon/Retrato sa pahina 4]

Kon Ngaa Gintawag nga Diabetes

Ang termino nga “diabetes mellitus” naghalin sa isa ka Griegong tinaga nga nagakahulugan “suyupon” kag sa isa ka Latin nga tinaga nga nagakahulugan “matam-is subong sang dugus.” Nagakaigo gid nga ginalaragway sini nga mga tinaga ang diabetes, bangod ang tubig nagasulod sa lawas sang isa ka tawo nga may diabetes nga daw subong bala nga ginasuyop ini gikan sa baba pakadto sa alagyan sang ihi kag paguwa dayon sa lawas. Dugang pa, ang ihi matam-is bangod sa kalamay. Sa katunayan, antes natukiban ang mas epektibo nga mga teknik, agod mahibaluan kon bala may diabetes ang pasyente, ang iya ihi ginabubo malapit sa balay sang subay. Kon mag-amag ang mga subay, buot silingon may kalamay ini.