Mga Balatian nga Ginapalaton sang mga Insekto—Isa ka Nagalala nga Problema

TION na sa pagtulog sa isa ka puluy-an sa Latin Amerika. Mahigugmaon nga ginhabulan sang iloy ang iya anak nga lalaki kag nag-“good night” sa iya. Apang sa dulom isa ka mahining, maitom nga insekto nga ginatawag kissing bug, nga nagalaba sing tatlo ka sentimetro, ang naggua sa isa ka gihang sa kisame sa ibabaw sang katre. Nahulog ini sa guya sang nagakatulog nga bata kag ginkutot ang mahumok nga panit sang iya guya. Samtang ginasuyop sang insekto ang dugo, ginpagua man sini ang iya madamo sing parasito nga ipot. Ginkalot sang nagakatulog gihapon nga bata ang iya guya, sa amo nagkadto ang mahigko nga ipot sa kinututan.

Subong resulta sining pagkutot, ang bata dapuan sing Chagas’ disease. Sa sulod sang isa ukon duha ka semana, hilanaton sia kag ang iya lawas magapalamanog. Kon mag-ayo sia, ang mga parasito mahimo magtener sa iya sistema, ginasalakay ang iya tagipusuon, nerbio, kag mga basad sa sulod sang iya lawas. Mahimo maglipas ang 10 tubtob 20 ka tuig nga wala sing mabatyagan nga mga sintomas. Apang sa tapos sini mahimo nga tubuan sing mga pilaspilas ang iya digestive tract, mahalitan ang iya utok, kag mapatay sa ulihi bangod naapektuhan ang iya tagipusuon.

Ining ginhimuhimo nga sugilanon realistiko nga nagalaragway kon paano ang isa magmasakit sing Chagas’ disease. Sa Latin Amerika, minilyon ang may katalagman nga mahalukan sini nga insekto kag mapatay.

Ang Madamo-Tiil nga mga Kaupod sang Tawo

“Ang kabangdanan sang kalabanan nga paghilanat sang tawo amo ang magamay kaayo nga mga organismo nga ginapalaton sang mga insekto,” siling sang Encyclopædia Britannica. Kinaandan na nga ginagamit sang mga tawo ang termino nga “insekto” sa paglakip indi lamang sa matuod nga mga insekto​—⁠anom-tiil nga mga tinuga subong sang langaw, bitik, lamok, kuto, kag bagangan⁠​—⁠kundi sa walo-tiil man nga mga tinuga subong sang tungaw kag utol. Ini tanan ginalista sang mga sientipiko sa idalom sang mas kabilugan nga kategoriya sang arthropod​—⁠ang pinakadaku nga dibisyon sa tunga sang mga sapat⁠​—⁠nga nagalakip sa di-magkubos sa isa ka milyon ka nakilal-an nga mga espesyi.

Ang kalabanan nga mga insekto wala nagahalit sa tawo, kag ang iban mapuslanon gid. Kon wala sila, ang madamo nga mga tanom kag mga kahoy nga ginakuhaan sing pagkaon sang mga tawo kag sang mga sapat mahimo nga indi mapolinisar ukon mamunga. Ang iban nga mga insekto nagabulig sa pag-recycle sa mga higko. Madamo nga mga insekto ang nagapangaon sing tanom lamang, samtang ang iban naman nagapangaon sing iban pa nga mga insekto.

Sa pagkamatuod, may mga insekto nga nagapaugtas sa mga tawo kag mga sapat bangod masakit sila mangutot ukon tuman gid sila kadamo. Ang iban nagahalit man sa mga pananom. Apang, ang malain pa amo ang mga insekto nga nagapalaton sing balatian kag kamatayon. Ang mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto “amo ang kabangdanan sang mas madamo nga balatian kag kamatayon sang tawo sang ika-17  tubtob sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo sangsa tanan iban pa gintingob nga mga kabangdanan,” siling ni Duane Gubler sang U.⁠S. Centers for Disease Control and Prevention.

Sa karon, mga 1 sa kada 6 ka tawo ang may balatian nga ginapalaton sang mga insekto. Wala labot nga ginabangdan sang pag-antos sang tawo, ang mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto nagahatag man sing daku nga problema sa pinansial, ilabi na sa imol nga mga pungsod​—⁠sa mga tawo nga indi makasarang sini. Bisan ang isa lamang ka pagsagsag mahal kaayo. Sang matabo ang isa ka epidemia sa nakatundan nga India sang 1994, binilyon dolyares kuno gikan sa lokal nga pungsod kag gikan sa bug-os nga kalibutan ang nagasto. Suno sa World Health Organization (WHO), ang pinakaimol nga mga pungsod sa kalibutan indi mag-uswag sa ekonomiya kon indi matapna ang mga problema sa panglawas.

Kon Paano ang mga Insekto Nagapamasakit sa Aton

May yara duha ka pangunang mga paagi nga ang mga insekto amo ang mga vector​—⁠mga manugpalaton sing balatian. Ang una amo ang mechanical transmission. Subong nga mahimo mapasulod sang tawo ang higko sa balay paagi sa iya mahigko nga mga sapatos, “ang mga langaw may yara minilyon ka magamay kaayo nga mga organismo sa ila mga tiil nga, kon madamo gid, mahimo tunaan sang balatian,” siling sang Encyclopædia Britannica. Halimbawa, ang mga langaw mahimo makakuha sing higko gikan sa ipot kag mapaliton ini kon magdapo sila sa aton pagkaon ukon ilimnon. Sa sining paagi nagamasakit ang mga tawo sing makapaluya kag makamamatay nga mga balatian subong sang tipos, lupot, kag bisan sing kolera. Ang mga langaw nagapalaton man sing trachoma​—⁠ang panguna nga kabangdanan sang pagkabulag sa kalibutan. Ang trachoma mahimo makabulag paagi sa paghalit sa cornea​—⁠ang matin-aw nga bahin sang mata sa atubangan sang kalimutaw. Sa bug-os nga kalibutan, mga 500,000,000 ka tawo ang may trachoma.

Ang mga tanga, nga nagadamo sa mahigko nga lugar, ginasuspetsahan man nga nagapalaton sing balatian paagi sa magamay kaayo nga mga organismo sa gua sang ila lawas. Dugang pa, ginaangot sang mga eksperto ang hinali nga pagdamo sining karon lang sang hapo, ilabi na sa mga kabataan, sa mga alerdyi nga tuga sang tanga. Halimbawa, handurawa si Ashley, isa ka 15-anyos nga dalagita nga madamo nga gab-i na nga nabudlayan sa pagginhawa bangod sang iya hapo. Sang buot pamatian sang iya doktora ang iya mga baga, nahulog sa bayo ni Ashley ang isa ka tanga kag nagdalagan ini patabok sa examination table.

Mga Balatian sa Sulod sang Lawas sang mga Insekto

Kon ang mga insekto may mga virus, bakterya, ukon mga parasito sa ila lawas, mahimo ini makapalaton sing balatian sa ikaduha nga paagi​—⁠pagliton sini paagi sa pagkutot ukon sa iban pa nga mga paagi. Pila lamang ka insekto ang nagapalaton sing balatian sa mga tawo sa sining paagi. Halimbawa, bisan pa may yara linibo ka espesyi sang mga lamok, ang Anopheles lamang nga sahi ang nagapalaton sing malaria​—⁠ang ikaduha sa labing makamamatay nga balatian nga mahimo malaton (sunod sa anos).

Apang, ang iban nga mga lamok nagapalaton sing nagkalainlain nga mga balatian. Ang WHO nagreport: “Sa tanan nga mga insekto nga nagapalaton sing mga balatian, ang lamok amo ang labing makatalagam, nga  nagapalaton sing malaria, dengue kag yellow fever, nga kon tingubon amo ang ginatunaan sang minilyon ka kamatayon kag sang ginatos ka milyon ka makalalaton nga mga balatian kada tuig.” Mga 40 porsiento sang populasyon sang duta ang may katalagman sa malaria, kag mga 40 porsiento sa dengue. Sa madamo nga duog, ang isa ka tawo mahimo magmasakit lunsay sing malaria kag dengue.

Sa pagkamatuod, ang mga lamok indi lamang ang mga insekto nga nagadala sing balatian sa sulod nila. Ang mga tsetse fly (isa ka sahi sang langaw) nagaliton sing protozoa nga ginatunaan sang sleeping sickness, nga nagahalit sa ginatos ka libo ka tawo kag ginabangdan sang pagbiya sa mauyahon nga uma sang bug-os nga mga komunidad. Paagi sa pagliton sa organismo nga ginatunaan sang river blindness, ang mga blackfly ginatunaan sang pagkabulag sang mga 400,000 ka Aprikano. Ang mga sand fly nagadala sing protozoa nga ginatunaan sang leishmaniasis, isa ka grupo sang nagapabaldado, nagahalit, kag sa masami makamamatay nga mga balatian nga nagaapektar karon sa minilyon ka tawo sang tanan nga pangidaron sa bug-os nga kalibutan. Ang bitik nga makita bisan diin mahimo istaran sing tapeworm, encephalitis, tularemia, kag bisan sing salot​—⁠masami nga naangot sa Black Death, nga sa sulod lamang sang anom ka tuig nagpatay sa un-tersia ukon kapin sang populasyon sang Europa sang Edad Media.

Ang kuto, tungaw, kag utol mahimo makapalaton sing lainlain nga sahi sang tipos, wala labot sa iban pa nga mga balatian. Ang utol sa mabulubugnaw nga mga pungsod sa bug-os nga kalibutan mahimo magpalaton sing makapaluya nga Lyme disease​—⁠ang labing kinaandan nga balatian nga ginapalaton sang mga insekto sa Estados Unidos kag Europa. Ginpakita sang isa ka pagtuon sa Sweden nga ang nagasaylo nga mga pispis mahimo magliton sing mga utol sing linibo ka kilometro, ayhan nagadala sing mga balatian sa bag-o nga mga duog. “Ang mga utol,” siling sang Britannica, “nagapanguna sa tanan iban pa nga mga arthropod (magluwas sa mga lamok) sa pagpalaton  sing madamo nga balatian sa mga tawo.” Sa katunayan, ang isa ka utol mahimo magdala sing tatlo ka organismo nga ginatunaan sang balatian kag ini tanan mahimo malaton sa isa lamang ka kagat!

“Pagbakasyon” Gikan sa Balatian

Suno sa mga sientipiko, sadto lamang sang 1877 napamatud-an nga ang mga insekto nagapalaton sing balatian. Sugod sadto, madamo nga kampanya ang ginhimo agod tapnaon ukon pamatyon ang mga insekto nga nagapalaton sing mga balatian. Sang 1939 ang pamatay-insekto nga DDT gindugang sa mga pamaagi sa pagpatay sa sini, kag sang katuigan 1960 ang balatian nga ginapalaton sang mga insekto wala na ginkabig subong panguna nga katalagman sa kapagros sang publiko sa gua sang Aprika. Sa baylo nga magkonsentrar sa pagtapna sa mga manugpalapta, ginpatuhoy ang igtalupangod sa pagbulong sa emerhensia nga mga kaso, kag ang interes sa pagtuon sa mga insekto kag sa ila mga ginaistaran nag-ugdaw. Natukiban man ang bag-ong mga medisina, kag daw subong bala nga makakita na ang siensia sing “madyik nga bala” sa pagtapna sa bisan ano nga balatian. Ang kalibutan ‘nagbakasyon’ gikan sa makalalaton nga balatian. Apang malapit na matapos ang bakasyon. Ang masunod nga artikulo magabinagbinag kon ngaa.

[Blurb sa pahina 3]

Sa karon 1 sa 6 ka tawo ang nalatnan sing mga balatian paagi sa mga insekto

[Retrato sa pahina 3]

Ang “kissing bug”

[Retrato sa pahina 4]

Ang mga langaw nagadala sing makatuga-balatian nga kagaw paagi sa ila mga tiil

[Mga retrato sa pahina 5]

Madamo nga mga insekto ang nagadala sing mga balatian sa sulod sang ila lawas

Ang mga “blackfly” nagadala sing “river blindness”

Ang mga lamok nagadala sing malaria, dengue, kag “yellow fever”

Ang mga kuto makapalaton sing tipos

Ang mga bitik ginaistaran sang “encephalitis” kag iban pa nga mga balatian

Ang “tsetse fly” nagapalaton sing “sleeping sickness”

[Credit Lines]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Picture Credit Line sa pahina 4]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org