Ngaa Nagbalik?

SANG nagligad nga mga 40 ka tuig, ang kinaandan nga mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto subong sang malaria, yellow fever, kag dengue ginhunahuna nga halos napapas na sa madamo nga bahin sang duta. Apang natabo ang wala ginapaabot​—⁠ang mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto nagbalik.

Ngaa? Una, ang pila ka insekto kag ang mga mikrobyo nga dala nila nangin bat-ulan sa mga pamatay-insekto kag mga bulong nga ginagamit sa pagtapna sa ila. Indi lamang ang sobra nga paggamit sa mga pamatay-insekto kundi ang sayop man nga paggamit sa mga bulong ang nakabulig sa sining kinaugali nga proseso sang pagpasibu sa kahimtangan. “Sa madamo nga imol nga mga panimalay,” siling sang libro nga Mosquito, “ang mga tawo nagabakal sing bulong, ginagamit ang iguigo lang nga makapakanay sa mga sintomas sini, kag dayon ginatago ang nabilin para sa masunod nga pagdunggo sang balatian.” Bangod indi kompleto ang bulong, ang nagbakod pa nga mga mikrobyo mahimo nagatener sa lawas sang tawo agod magbata sing bag-o nga kaliwatan nga bat-ulan sa bulong.

Pagbag-o sang Klima

Ang isa ka importante nga rason kon ngaa nagabalik ang mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto amo ang pagbag-o​—⁠sa kinaugali kag sa katilingban. Ang isa ka halimbawa amo ang pagbag-o sang klima sa bug-os nga kalibutan. Bangod sang pag-init sa bug-os nga kalibutan, ginapaabot sang pila ka sientipiko nga ang mga insekto nga nagadala sing mga balatian magadamo sa mga duog nga sa karon may yara mas mabugnaw nga klima. May pila ka ebidensia nga nagakatabo na ini. Si Dr. Paul R. Epstein sang Center for Health and the Global Environment, Harvard Medical School, nagsiling: “Ang mga insekto kag ang mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto (lakip ang malaria kag dengue fever) ginareport karon nga nagadamo sa Aprika, Asia, kag Latin Amerika.” Sa Costa Rica, ang dengue nagtabok sa pihak-bukid, nga tubtob sining kasan-o lang naglatid sang balatian sa Pacific Coast, apang karon makita na ini sa bug-os nga pungsod.

Apang ang mas mainit nga klima may iban pa nga mga epekto. Sa iban nga mga duog ginahimo sini ang mga suba nga daw mga sapa na lamang, samtang sa iban naman nga mga duog ginatunaan ini sang pag-ulan kag pagbaha nga nagaresulta sa mga danaw. Sa sining duha ka kahimtangan ang nagpunong nga tubig isa ka maayo gid nga buluaran sang mga lamok. Ang mas mainit nga klima nagapalip-ot man sang siklo sa pagmuad sang mga lamok, nagapadasig sang ila pagdamo, kag nagapalawig sang panahon sang ila pagmuad. Ang mga lamok mas aktibo kon mas mainit ang klima. Ang mainit nga temperatura nagasulod pa gani tubtob sa tiyan sang lamok kag nagapadasig sang pagbuad sang nagatuga sing balatian nga mga mikrobyo, sa amo nagadugang pa ang posibilidad nga ang isa lamang ka kagat sang lamok magaresulta sa balatian. Apang, may iban pa nga ginakabalak-an.

 Halimbawa Kon Paano ang mga Insekto Nagadamo kag Nagapanglaton

Ang mga pagbag-o sa katilingban sang tawo isa man ka kabangdanan kon ngaa nagadamo ang mga insekto nga nagapalaton sing balatian. Agod mahangpan kon paano ini matabo, usisaon naton sing detalyado ang papel sang mga insekto. Sa madamo nga mga balatian, ang insekto mahimo nga isa lang ka bahin sa proseso sang pagpalaton sa balatian. Ang isa ka sapat ukon isa ka pispis mahimo mangin host ukon ilistaran sang isa ka balatian paagi sa pagdala sing mga insekto sa iya lawas ukon paagi sa paghupot sing magamay kaayo nga mga organismo sa iya dugo. Kon mabuhi ini bisan pa nga nagahupot sining magamay kaayo nga mga organismo, mahimo man sila mangin pulunduhan sang balatian.

Binagbinaga ang Lyme disease, nga nakilal-an sang 1975 kag ginhingadlan sunod sa Lyme, Connecticut, E.⁠U.⁠A., diin una ini nga namutikan. Ang bakterya nga ginatunaan sang Lyme disease mahimo nga nakalab-ot sa Aminhan nga Amerika sang nagligad nga isa ka gatos ka tuig paagi sa mga ilaga ukon mga sapat nga ginsakay sa mga barko halin sa Europa. Sa tapos masuyop sang magamay nga utol nga Ixodes ang dugo sang nalatnan nga sapat, ang bakterya nagapabilin sa iya tinai sa bug-os niya nga kabuhi. Sa ulihi, mapaliton sang utol ang bakterya sa dugo sang isa pa ka sapat ukon tawo kon makagat niya ini.

Sa aminhan-sidlangan nga Estados Unidos, ang Lyme disease kinaandan na​—⁠madugay na ini nagaluntad sa sini nga lugar. Ang pangunang lokal nga pulunduhan sang Lyme disease amo ang puti-tiil nga ilaga. Ang ilaga mahimo man istaran sang utol, ilabi na sang bata pa lang nga mga utol. Mas luyag istaran sang adulto nga mga utol ang mga usa, diin nagakaon kag nagamuad sila. Sa tion nga mabusog sing dugo, ang adulto nga babayi nga utol nagakahulog sa duta agod mangitlog, kag gikan sini nagagua ang daw ulod pa lang nga utol agod sugdan ang bag-o naman nga siklo.

Pagbag-o sang mga Sirkunstansia

Ang mga pathogen nagakabuhi upod sa mga sapat kag mga insekto sa sulod sang madamo nga tinuig nga wala nagahatag sing balatian sa mga tawo. Apang, sa pagbag-o sang mga sirkunstansia, ang balatian sa isa lamang ka duog mahimo mangin epidemia​​—⁠isa ka balatian nga nagaapektar sa madamo nga tawo sa isa ka komunidad. Ano ang bag-o nga mga sirkunstansia sa bahin sang Lyme disease?

Sang nagligad, nakontrol sang nagapangaon nga mga sapat ang populasyon sang usa kag nakabulig ini agod indi maliton sang usa ang utol sa tawo. Sang ginhawanan sang taga-Europa nga mga pangayaw ang kagulangan agod pangumahan, ang populasyon sang usa labi pa nga nagdiutay kag ang mga sapat nga nagapangaon sing usa  nagsaylo man sa iban nga mga lugar. Apang sang tungatunga sang dekada 1800, madamo nga uma ang ginbiyaan samtang ang pagpanguma nag-idog pakatundan, kag gani ang kagulangan naglapad liwat. Ang mga usa nagbalik, apang ang mga sapat nga nagapangaon sing usa wala na magbalik. Sa amo, ang populasyon sang usa nagdamo katama, kag pati man ang populasyon sang utol.

Paglipas sang pila ka tion, ang Lyme disease nga bakterya nagpakita kag nag-istar sa mga sapat sa sulod sang mga dekada antes mangin katalagman sa mga tawo. Apang, sang gintukod ang mga komunidad sa higad sang kagulangan, mas madamo pa nga mga kabataan kag mga adulto ang nagsulod sa ginharian sang mga utol. Ang mga utol nagtapik sa mga tawo, kag ang mga tawo nagmasakit sing Lyme disease.

Balatian sa Di-malig-on nga Kalibutan

Ang nasambit nga kahimtangan isa lamang sa madamo nga mga paagi kon paano ang balatian nagalambo kag nagalaton kag isa lamang ka halimbawa kon paano ang ginahimo sang tawo nagaapektar sa pagtuhaw sang balatian. “Ang halos tanan nga bag-o nga mga balatian nga tuga sang mas bat-ulan nga mga mikrobyo nagbalik bangod sang pagpasilabot sang tawo,” sulat sang environmentalist nga si Eugene Linden sa iya libro nga The Future in Plain Sight. Pila pa ka halimbawa: Ang popularidad kag pagdasig sang moderno nga paglakbay mahimo magpalapta sang mga pathogen kag sang mga nagadala sini sa bug-os nga kalibutan. Ang halit sa ginapuy-an sang daku kag gamay nga mga tinuga mahimo magtuga sing malain nga epekto sa biodiversity. “Ang polusyon nagaapektar sa hangin kag tubig,” siling ni Linden, “sa amo nagaluya  ang immune system sang mga sapat kag mga tawo.” Ginbalikwat niya ang pahayag ni Dr. Epstein: “Ang pagpasilabot sang tawo sa ekolohiya nagpaluya sa immune system sang kalibutan, sa amo nagpauswag sa mga kahimtangan nga paborable sa mga mikrobyo.”

Ang di-malig-on nga politika nagadul-ong sa mga inaway nga nagahalit sa mga ecosystem kag nagaguba sa mga imprastraktura nga nagaaman sing pag-atipan sa kapagros kag pagpanagtag sing pagkaon. Dugang sa sini, ang Biobulletin nagsiling: “Ang mga refugee, nga kulang sa sustansia kag maluya, masunson nga ginalupot sa mga kampo, nga bangod sang nagaginutok kag mahigko nga mga kahimtangan, ang mga tawo nadayag sa madamo nga mga balatian.”

Ang di-malig-on nga ekonomiya nagatiklod sa mga tawo sa pagsaylo, sa tabok kag sa sulod sang mga dulunan sang pungsod, padulong sa gutok nga mga siudad. “Luyag sang mga pathogen ang nagaginutok nga mga duog,” paathag sang Biobulletin. Samtang nagadamo ang populasyon sa siudad, “sa masami ang kinahanglanon nga mga tikang para sa ikaayong lawas, subong sang sadsaran nga edukasyon, nutrisyon, kag mga programa sa pagbakuna indi makadungan.” Ang sobra nga pagginutok nagatuga man sing problema sa tubig, imburnal, kag basura, amo nga mabudlay huptan nga matinlo ang kahimtangan kag ang kaugalingon samtang sa amo man nga tion nagapaluntad sing mga kahimtangan nga nagapadamo sang mga insekto kag sang iban pa nga nagadala sing balatian. Apang, ang kahimtangan may paglaum, subong sang ipakita sang masunod nga artikulo.

[Blurb sa pahina 11]

“Ang halos tanan nga bag-o nga mga balatian nga tuga sang mas bat-ulan nga mga mikrobyo nagbalik bangod sang pagpasilabot sang tawo”

[Kahon/Retrato sa pahina 7]

Ang West Nile nga Virus Nagasalakay sa Estados Unidos

Ang West Nile nga virus, nga ginpalaton sa tawo sang mga lamok, nakita una sang 1937 sa Uganda kag sang ulihi sa Natung-an nga Sidlangan, Asia, Oceania, kag Europa. Ang virus namutikan sa Nakatundan nga Hemisperio sadto lamang sang 1999. Apang, sugod sadto, kapin sa 3,000 ka tawo ang ginreport nga nagbalatian sini sa Estados Unidos kag kapin sa 200 ka indibiduwal ang napatay.

Masami nga ang mga tawo nga madapuan sini indi makahisayod, apang ang iban mahimo magbatyag sing daw trangkaso nga mga sintomas. Apang ang kahimtangan sang diutay nga porsiento nagadul-ong sa malala nga balatian, lakip ang encephalitis kag spinal meningitis. Wala pa sing bakuna ukon espesipiko nga bulong para sa West Nile nga virus. Ang U.⁠S. Centers for Disease Control and Prevention nagapaandam nga ang West Nile nga virus mahimo man mapalaton paagi sa pag-transplant sing mga organo ukon pagpatughong sing dugo halin sa donor nga may virus sini. “Sa karon wala pa sing paagi sa pagtesting kon bala may West Nile nga virus ang dugo,” balita sang Reuters sang 2002.

[Credit Line]

CDC/James D. Gathany

 [Kahon/Retrato sa pahina 8, 9]

Paano Mo Maamligan Ang Imo Kaugalingon? Ang Pila ka Dapat kag Indi Dapat

Ang Magmata! nagpangayo sa mga residente sang mga rehiyon sa bug-os nga kalibutan nga naapektuhan sang mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto sing mga panugda kon paano magpabilin nga mapagros. Ang ila laygay mahimo makabulig sa inyo duog.

Katinlo​—⁠Ang Imo Panguna nga Pangamlig

▪ Hupti ang imo puluy-an nga matinlo

“Taklubi ang mga suludlan sing pagkaon. Taklubi ang naluto na nga pagkaon samtang indi pa ginaserbe. Trapuhi gilayon ang naula nga pagkaon. Indi pag-ibilin ang mga pinggan kag mga baso nga indi mahugasan sa bilog nga gab-i ukon ipagua sa balay ang basura nga pagkaon nga dapat ihaboy pagkaaga. Tampuki ukon ilubong ini, kay ang mga insekto kag mga ilaga nagagua kon gab-i sa pagpangita sing pagkaon. Subong man, ang puluy-an mas mahapos huptan nga matinlo kag hilway sa insekto kon ang duta nga salog sementuhon sing manipis.”​—⁠Aprika.

“Tagua ang prutas ukon ang bisan ano nga butang nga nagaganyat sa mga insekto malayo sa balay. Indi pagpasudla sa balay ang mga sapat sa uma​—⁠kanding, baboy, manok. Tabuni ang mga kasilyas sa gua. Tampuki gilayon ang higko sang sapat ukon butangi sing apog agod indi paglangawon. Bisan pa wala ini ginahimo sang mga kaingod, mahimo mo makontrol ang mga insekto sa sulod kag sa palibot sang imo balay kag makahatag ka sing maayo nga halimbawa.”​—⁠Bagatnan nga Amerika.

[Retrato]

Ang indi pagtaklob sa pagkaon ukon basurahan daw subong sa pag-agda sa mga insekto nga magsalo sa imo

▪ Personal nga katinlo

“Ang habon barato lang, gani manghinaw pirme sing kamot kag labhi ang panapton, ilabi na sa tapos makahikap sa mga tawo ukon mga sapat. Likawi ang pagtandog sa patay nga mga sapat. Likawi ang pagbutang sang imo kamot sa imo baba, ilong, kag mata. Labhi pirme ang mga panapton bisan pa daw matinlo ini tan-awon. Ang iban nga mga pahumot nagaganyat sa mga insekto, gani likawi ang mahamot nga mga habon kag mga produkto para sa personal nga katinlo.”​—⁠Aprika.

Mga Tikang sa Pagtapna

▪ Dulaa ang mga lugar nga buluaran sang mga lamok

Taklubi ang mga tangke sang tubig kag mga washtub. Ihaboy ang tanan nga wala tabon nga mga suludlan sang tubig. Indi pagpadugaya ang tubig sa namesitera nga mga tanom. Ang mga lamok mahimo magbata sa lamawan nga nagadugay sing kapin sa apat ka adlaw.​—⁠Bagatnan-sidlangan nga Asia.

▪ Buhini ang pagkanadayag sa mga insekto

Likawi ang paborito nga tigkalaon kag duog sang mga insekto. Ang adlaw nagatunod sing mas temprano sa tropiko, gani madamo nga mga hilikuton sa adlaw-adlaw ang ginahimo kon gab-i, sa tion nga aktibo ang madamo nga mga insekto. Mas daku ang katalagman kon magpungko ka kag magtulog sa gua sa tion nga ang balatian nga ginapalaton sang mga insekto lapnag.​—⁠Aprika.

[Retrato]

Ang pagtulog sa gua sang balay sa pungsod nga madamo sing lamok daw subong sa pag-agda sa mga lamok nga kaunon ka

  Magsuksok sing mga panapton nga diutay lamang nga bahin sang imo panit ang nagagua, ilabi na sa mga kagulangan. Magbutang sing mga insect repellant (panabog-insekto) sa imo panapton kag panit, ginasunod pirme ang mga direksion sa putos. Usisaa ang imo kaugalingon kag ang imo mga kabataan kon may nagtapik nga utol sa inyo sa tapos sang paghinguyang sing tion sa gua. Hupti ang inyo mga hinuptanan nga mapagros kag wala sing mga insekto.​—⁠Aminhan nga Amerika.

Buhini ang pagpalapit sa mga sapat sa uma, kay ang mga insekto makapalaton sing balatian halin sa ila pakadto sa mga tawo.​—⁠Central Asia.

Maggamit sing muskitero​—⁠mas maayo kon ginhuluman ini sa mga pamatay-insekto⁠​—⁠para sa tanan nga miembro sang pamilya. Butangi sing iskren ang mga bintana, kag kay-uha ang naguba nga mga iskren. Kapuli ang mga bihang sa idalom sang balisbisan nga mahimo sudlan sang mga insekto. Ining mga tikang sa pagtapna mahal, apang daku pa nga kuarta ang imo magasto kon ipaospital mo ang bata ukon kon ang nagabuhi sa pamilya magmasakit kag indi na makatrabaho.​—⁠Aprika.

[Retrato]

Ang mga muskitero nga ginhuluman sa pamatay-insekto mas barato sangsa bulong kag sa pagpaospital

Dulaa ang mga lugar sa inyo puluy-an nga mahimo panaguan sang mga insekto. Kapuli ang mga dingding kag kisame, kag patsehi ang mga litik kag mga buho. Tabuni ang kilid sang nipa nga mga kisame sing kontra-insekto nga panapton. Himusa ang mga butang nga nagalinapta​—⁠subong sang nagatinumpok nga mga papel ukon mga tela ukon grupo sang mga retrato sa dingding⁠​—⁠diin nagapanago ang mga insekto.​—⁠Bagatnan nga Amerika.

Ginakabig sang iban nga mga tawo ang mga insekto kag mga ilaga subong mga bisita. Indi sila mga bisita! Tabuga sila. Maggamit sing mga panabog kag mga pamatay-insekto​—⁠apang suno lamang sa mga instruksion. Maggamit sing mga fly trap kag mga flyswatter. Mangin mapahituon: Ang isa ka babayi naghimo sing daw imbudo nga tela, ginbutangan ini sing balas, kag ginkapol sa gihang sa idalom sang ganhaan agod indi makasulod ang mga insekto.​—⁠Aprika.

[Retrato]

Ang mga insekto indi dapat mangin mga bisita naton. Tabuga sila!

▪ Mga paagi agod indi magmasakit

Pabakura ang imo ikasarang sa pagbato paagi sa pagtigayon sing nagakaigo nga nutrisyon, pahuway, kag ehersisyo. Buhini ang kahuol.​—⁠Aprika.

Mga manlalakbay: Hibalua sing abanse ang pinakaulihi nga mga impormasyon tuhoy sa mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto. Ang impormasyon matigayon gikan sa publiko nga mga departamento sa kapagros kag sa mga Internet site sang gobierno. Antes ka maglakbay, magdala sing bulong bilang pangaman nga nagakaigo sa lugar nga imo kadtuan.

Kon Maglain ang Imo Pamatyag

▪ Magpabulong gilayon

Ang kalabanan nga mga balatian mas mahapos bulngon kon masayasat sing temprano.

▪ Mag-andam sa sayop nga mga pagsayasat

Magkadto sa mga doktor nga pamilyar sa mga balatian nga ginapalaton sang mga insekto kag sa tropikal nga mga balatian kon nagakaigo. Sugiri ang imo doktor sang tanan nga sintomas nga nabatyagan mo kag kon diin ka anay nagkadto, bisan pa madugay na. Maggamit lamang sing antibiotic kon kinahanglanon, kag tapusa ang proseso sang pagbulong.

[Retrato]

Ang mga balatian nga ginadala sang mga insekto daw pareho sa iban nga mga balatian. Hatagi ang imo doktor sang bug-os nga impormasyon kon diin ka naglakbay

[Credit Line]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Kahon/Retrato sa pahina 10]

Ang mga Insekto Bala Nagapalaton Sing HIV?

Sa tapos sang kapin sa isa ka dekada nga pagpangusisa kag pagpanalawsaw, ang mga entomologo kag medikal nga mga sientipiko wala sing nakita nga ebidensia nga ang mga lamok ukon ang iban pa nga mga insekto nagapalaton sing HIV​—⁠ang virus sang AIDS.

Halimbawa, sa bahin sang mga lamok, ang baba sang insekto indi kaangay sang mga heringgilya nga may isa lamang ka buho nga paagi sini mahimo maindyeksion liwat ang dugo. Sa baylo, ang mga lamok nagasuyop sing dugo paagi sa isa ka alagyan samtang ginadala ang laway paagi sa isa pa ka alagyan. Nian, paathag ni Thomas Damasso, isa ka espesyalista sa HIV sa District Health Management Team sa Mongu, Zambia, ang sistema sa panunaw sang lamok nagapugday sa dugo, sa amo ginapatay ang virus. Ang HIV indi makita sa ipot sang insekto. Kag indi kaangay sang mga parasito sang malaria, ang HIV wala nagasulod sa glandula sang laway sang lamok.

Agod malatnan sing HIV, ang isa ka tawo dapat madayag sa madamong makalalaton nga mga partikulo. Kon ang pagkaon sang lamok matublag kag magalupad ini sing direkta padulong sa isa pa ka biktima, ang dugo nga mahimo mabilin sa iya baba diutay katama kag indi makahalit. Suno sa mga eksperto, bisan kon hampakon mo ang lamok nga busog sing dugo nga positibo sa HIV nga nagdapo sa imo pilas, indi ini makapalaton sing HIV.

[Credit Line]

CDC/James D. Gathany

[Mga retrato sa pahina 7]

Ang utol sa usa (ginpadakuan sa tuo) nagapalaton sing “Lyme disease” sa mga tawo

Wala pa tuo: Hamtong nga babayi, hamtong nga lalaki, kag “nymph,” ang tanan ginapakita sa aktuwal nga kadakuon

[Credit Line]

All ticks: CDC

[Mga retrato sa pahina 10, 11]

Ang mga baha, mahigko nga mga kahimtangan, kag pagsaylo sang mga tawo ginabangdan man sang pagpalaton sa mga balatian nga ginadala sang mga insekto

[Credit Line]

FOTO UNACIONES (from U.⁠S. Army)