Ngaa Kadamo gid Karon sing Masingki nga Krimen?

ANG tanan nga mga krimen malain. Apang ang binuang kag wala namunamu nga mga krimen mas mabudlay mahangpan. Ang kamatuoran nga masami ini ginahimo nga wala sing maathag nga rason nagapagumon sa mga imbestigador. Bangod sang madasig nga komunikasyon paagi sa radyo, telebisyon, kag pamantalaan sining ulihi nga mga tinuig, ining makasiligni nga mga krimen mabalitaan sang minilyon, ukon sang binilyon pa gani, sa sulod lamang sang pila ka oras. Ang isa ka report nga ginbalhag sang World Health Organization nagsiling nga “ang kasingki nagaapektar sa tanan nga kontinente, pungsod, kag kalabanan nga mga komunidad.”

Bisan ang mga lugar nga ginakabig nga indi tanto ka delikado sang nagliligad nga tinuig nakaeksperiensia sining karon lang sing mas madamo nga mga hitabo sang wala namunamu nga kasingki. Halimbawa, ang Japan madugay na nga may manubo nga porsiento sang masingki nga krimen. Apang, sa Ikeda, sang Hunyo 2001, isa ka tawo nga may ginauyatan nga inuglasa nga kutsilyo ang nagsulod sa isa ka eskwelahan kag nagpangbuno kag nagpanglabo. Sa sulod sang 15 minutos napatay niya ang 8 ka bata kag napilasan ang 15 pa. Kon idugang ini sa iban pa nga mga report halin sa Japan, subong sang report tuhoy sa mga pamatan-on nga nagpatay sa mga estranghero para lamang maglipaylipay, mahangpan gid sang isa nga nagbag-o na ang kahimtangan.

Bisan sa mga pungsod diin may mataas nga porsiento sang krimen, ang pila ka wala namunamu nga mga buhat nagpaakig sa mga tawo. Matuod ini sa tapos sang Septiembre 11, 2001, nga pag-atake sa World Trade Center sa New York. Ang sikologo nga si Gerard Bailes nagkomento: “Ginhimo sini ang kalibutan nga isa gid ka di-sunado kag delikado nga duog diin indi naton mapaktan kon ano ang matabo.”

Ngaa Ginahimo Nila Ini?

Wala sing isa ka pinasahi nga rason ang makapaathag kon ngaa ginahimo ang tanan nga nanuhaytuhay kag wala namunamu nga kasingki. Ang indi pa mahangpan sa iban nga mga krimen amo nga indi ini makatarunganon. Halimbawa, mabudlay hangpon kon ngaa ang isa ka tawo magapalapit sa mga tawo nga indi niya kilala kag dayon bun-on sila nga ginakamatay nila ukon kon ngaa ang isa ka tawo magapalabay sang iya salakyan sa isa ka balay kag dayon magpaarak sang iya pusil.

Nagasiling ang iban nga ang kasingki duna sa mga tawo. Nagasiling naman ang iban nga ang wala namunamu nga mga krimen indi mapaathag subong isa ka di-malikawan nga bahin sang tawhanon nga kinaugali.—Tan-awa ang kahon nga “Natalana sa Kasingki?”

Madamo nga mga eksperto ang nagapati nga may yara madamo nga rason kag sirkunstansia kon ngaa ang mga tawo nagahimo sing di-makatarunganon  nga kasingki. Ang isa ka report nga ginbalhag sang FBI (Federal Bureau of Investigation) Academy sa Estados Unidos nagsiling pa gani: “Ang homisidyo indi buhat sang isa ka normal kag husto sing pensar nga tawo.” Ang iban nga mga awtoridad mahimo nga indi magaugyon sa gingamit nga mga tinaga sa sina nga pinamulong. Apang, madamo ang nagaugyon sa ginapahangop sini. Bangod sa pila ka rason, ang panghunahuna sang mga nagahimo sing wala namunamu nga mga krimen indi normal. Naapektuhan ang ila panghunahuna tubtob sa punto nga makahimo sila sing butang nga indi gid mahunahuna. Ano ang mga rason kon ngaa ginahimo sang mga tawo ini nga mga butang? Tan-awon naton ang pila ka posibilidad nga ginsambit sang mga eksperto.

Pagkalusod sang Pamilya

Ginpamangkot sang manunulat sang Magmata! si Marianito Panganiban, humalambal para sa National Bureau of Investigation sa Pilipinas, tuhoy sa gindak-an sang mga nagahimo sing makasiligni nga mga krimen. Nagkomento sia: “Naghalin sila sa nawasdak nga mga pamilya. Kulang sila sing pag-ulikid kag gugma. Nagakalusod ang moral nga kabakod sang mga tawo bangod wala sing nagtuytoy sa ila kag gani nagtalang sila.” Madamo nga manalawsaw ang nagasiling nga ang mahuyang nga relasyon sa pamilya kag ang kasingki sa pamilya kinaandan sa tunga sang masingki nga mga kriminal.

Ang U.S. National Center for the Analysis of Violent Crime nagpagua sing isa ka report nga nagalista sang mga butang kon paano makilala ang mga pamatan-on nga makahimo sing makamamatay nga kasingki sa eskwelahan. Ang masunod nga mga kahimtangan sa pamilya ginlakip: magamo nga relasyon sa tunga sang ginikanan kag anak, mga ginikanan nga indi makamutik sang mga problema sa ila mga kabataan, indi pagkasuod, mga ginikanan nga nagakunsinti sa ginahimo sang bata, kag mga kabataan nga sobra kahipuson, sa amo nagadul-ong sa doble-kara nga pagkabuhi kag busa nagalikom sang isa ka bahin sang ila kabuhi sa ila mga ginikanan.

Madamo nga mga kabataan karon ang biktima sang pagkalusod sang pamilya. Ang mga ginikanan sang iban halos wala sing tion para sa ila. Linibo ka kabataan ang nagdaku nga kulang sing panuytoy sa moral kag sa pamilya. Nagapati ang iban nga mga eksperto nga ini nga kahimtangan magaresulta sa indi pagpalambo sang mga bata sing ikasarang nga makigsuod sa iban, sa amo mas mahapos para sa ila nga maghimo sing mga krimen batok sa mga isigkatawo, kag masami nga wala nagahinulsol.

Pagkaugot sa Iban nga Rasa, Relihion, kag Etniko nga Grupo kag mga Kulto

Ginapakita sang ebidensia nga ang iban nga pagkaugot sa rasa, relihion, kag etniko nga mga grupo ukon mga kulto mabaskog nga impluwensia sa paghimo sing krimen. Sa Indiana, E.U.A., may isa ka 19-anyos nga itom nga pamatan-on nga nagalakat pauli halin sa shopping mall. Pagligad lamang sang pila ka tion, nagahamyang na sia sa higad-dalan kag may bala sa iya utok. Nakursunadahan sia kag  gintiro sang isa ka pamatan-on. Ngaa? Luyag kuno sang pamatan-on nga mangin miembro sang isa ka organisasyon nga nagapati nga ang mga puti mas superyor sangsa mga itom kag subong padya sa pagpatay sa isa ka itom nga tawo, mapikahan sia sing balay sang damang.

Ang nerve-gas nga pagsalakay sa subway sang Tokyo sang 1995; ang tingob nga paghikog sa Jonestown, Guyana; kag ang pagpatay sa 69 ka miembro sang Order of the Solar Temple sa Switzerland, Canada, kag Pransia natabo tanan bangod naimpluwensiahan ang mga tawo sang mga kulto. Ini nga mga halimbawa nagailustrar sa mabaskog nga impluwensia sang pila ka grupo sa panghunahuna sang iban nga mga tawo. Ginpahimo sang karismatiko nga mga lider sa mga tawo ang “di-makatarunganon” paagi sa pagtintar sa ila sing pila kuno ka benepisyo.

Ang Mass Media kag ang Kasingki

Ginatudlo sang iban ang ebidensia nga ang lainlain nga porma sang moderno nga komunikasyon mahimo nagapalig-on sing masingki nga paggawi. Ang pirme nga pagtan-aw sing kasingki sa telebisyon, sine, video game, kag Internet nagapatig-a sa konsiensia kag nagapukaw sa paghimo sing masingki nga mga krimen. Si Dr. Daniel Borenstein, presidente sang American Psychiatric Association, nagsiling: “Sa karon may yara kapin sa 1,000 ka pagtuon sandig sa kapin sa 30 ka tuig nga panalawsaw ang nagapakita nga ang kasingki sa media amo ang ginabangdan sang masingki nga paggawi sang pila ka kabataan.” Sa atubangan sang komite sa Senado sang Estados Unidos, si Dr. Borenstein nagsiling: “Kumbinsido kami nga ang pirme nga pagtan-aw sang tanan nga porma sang masingki nga kalingawan makatalagam sa kapagros sang publiko.”—Tan-awa ang kahon “Kasingki sa mga Hampang sa Kompyuter—Ang Pagtamod Sang Isa ka Doktor.”

Ang espesipiko nga mga hitabo masami ginasambit agod pamatud-an ini. Sa bahin sang nagtiro sa mag-asawa nga nagatan-aw sang pagbutlak sang adlaw sa baybay, nga ginsambit sa nauna nga artikulo, ang mga manunumbong nagpresentar sing ebidensia nga ang lipaylipay lamang nga pagpatay ginpukaw sang pirme nga pagtan-aw sing masingki nga sine. Sa pagpaniro sa eskwelahan diin 15 ka tawo ang napatay, ang duha ka estudyante nga naghimo sang krimen ginasiling nga naghinguyang sing madamo nga oras kada adlaw sa paghampang sing masingki nga mga video game. Dugang pa, pirme sila nagatan-aw sing mga sine nga nagadayaw sa kasingki kag pagpatay.

Droga

Sa Estados Unidos, ang kadamuon sang pagpatay nga ginhimo sang mga tin-edyer nagtatlo ka pilo  sa sulod sang walo ka tuig. Ano ang ginatudlo sang mga awtoridad subong isa ka rason? Mga gang, ilabi na ang mga gang nga nagagamit sing crack cocaine. Sa kapin sa 500 ka homisidyo sining karon lang sa Los Angeles, California, “ang mga pulis nagsiling nga 75 porsiento ang may kaangtanan sa mga gang.”

Ang isa ka report nga ginbalhag sang FBI Academy nagsiling: “Ang droga nadalahig sa tuman gid kadamo nga kaso sang homisidyo.” Ang iban nga mga tawo nga ang ila panghunahuna ginpakunol sang droga nakapatay samtang yara sa impluwensia sang droga. Gindepensahan sang iban ang pagbaligya nila sing droga paagi sa paggamit sing kasingki. Maathag nga ang droga isa ka mabaskog nga rason nga nagaimpluwensia sa mga tawo sa paghimo sing makasiligni nga mga buhat.

Mahapos Makakuha sing Makapatay nga mga Hinganiban

Subong nasambit na sa nauna nga artikulo, isa ka tawo ang nakapatay sing 35 ka tawo sa Tasmania, Australia. Napilasan niya ang 19 pa ka tawo. Ang tawo armado sing estilo-militar nga semiawtomatiko nga mga hinganiban. Nagpahinakop ini sa madamo nga ang mahapos nga pagkuha sing amo sini nga mga hinganiban isa pa ka rason kon ngaa nagadamo ang masingki nga mga krimen.

Ginpakita sang isa ka report nga may yara lamang 32 ka pagpatay nga nagagamit sing pusil sa Japan sang 1995, ang kalabanan may yara kaangtanan sa mga gang nga ginpatay sang iban nga mga gang. Kon ipaanggid, ang Estados Unidos may kapin sa 15,000 ka pagpatay nga nagagamit sing pusil. Ngaa magkatuhay? Ang estrikto nga layi sang Japan sa pagpanag-iya sing pusil ginsambit sang iban subong isa ka rason.

Ang Walay Ikasarang sang mga Tawo sa Paglubad sa mga Problema

Kon makabalita sing makasiligni nga mga buhat, ang iban mahimo magsiling, ‘Siguro lain-ulo ina nga tawo!’ Apang, indi tanan nga tawo nga nagahimo sini nga mga krimen ang lain-ulo. Walay sapayan, madamo ang nabudlayan sa paglubad sa mga problema sa kabuhi. Ginatudlo sang mga eksperto ang mga di-kahimpitan sa personalidad nga mahimo magdul-ong sa masingki nga mga buhat. Lakip sa sini amo ang masunod: walay ikasarang sa pagtuon kag sa pagpakigbagay sa iban; negatibo  nga mga epekto sang pisikal ukon seksuwal nga abuso; kontra-sosyal nga mga karakteristiko; kaugot sa isa ka grupo, subong sa mga babayi; indi paghinulsol kon makahimo sing sayop; kag handum nga kontrolon ang iban.

Bisan ano man ang ila problema, ang iban nadaug sang ila problema amo nga nagabag-o ang ila panghunahuna, kag mahimo ini magdul-ong sa paghimo nila sing makasiligni nga mga buhat. Ang isa ka halimbawa amo ang isa ka nars nga di-normal nga nagapangita sing atension. Gin-indyeksionan niya ang magagmay nga mga kabataan sing pangparelaks sa maskulo nga ginbangdan sang pagdulog sang ila pagginhawa. Nian nalipay sia sa atension nga ginhatag sa iya samtang “ginasalbar” niya ang tagsa ka bata. Makapasubo nga wala niya masalbar ang tanan. Ginbilanggo sia bangod sang pagpatay.

Maathag gikan sa nasambit na nga may yara madamo nga mga rason kon ngaa ang mga tawo naengganyo sa paghimo sing masingki nga mga krimen. Apang, ang aton listahan indi kompleto kon indi naton pagbinagbinagon ang isa pa ka importante gid nga rason.

Ang Sabat sang Biblia

Ginabuligan kita sang Biblia nga mahangpan kon ano ang nagakatabo karon kag kon ngaa ang mga tawo nagasingki. Husto nga ginalaragway sini ang mga panimuot nga kinaandan naton nga makita. Halimbawa, ang listahan sa 2 Timoteo 3:3, 4 nagasiling nga ang mga tawo “mga wala sing kinaugali nga gugma” kag sila “mga wala sing pagpugong sa kaugalingon, mga mabangis, mga wala sing gugma sa kaayuhan,” kag “mga matig-a sing ulo.” Sa isa pa ka tulun-an sa Biblia, si Jesus ginbalikwat nga nagasiling: “Ang gugma sang kalabanan magabugnaw.”—Mateo 24:12.

Ang Biblia nagasiling: “Sa katapusan nga mga adlaw magaabot ang makahalanguyos nga mga tion nga mabudlay pakigbagayan.” (2 Timoteo 3:1) Huo, ang nakita naton ebidensia nga nagakabuhi kita sa katapusan sang karon nga sistema sang mga butang. Ang mga kahimtangan, pati na ang mga panimuot sang mga tawo, nagalain. Makapaabot bala kita sing gilayon nga solusyon? Ang Biblia nagasabat: “Ang malaut nga mga tawo kag mga impostor magalain kag magalain pa.”—2 Timoteo 3:13.

Nagakahulugan bala ini nga ang katawhan natalana nga makaeksperiensia sing wala katapusan nga siklo sang makakulugmat nga kasingki kag nagalala nga krimen? Usisaon naton ini nga pamangkot sa amon masunod nga artikulo.

[Kahon sa pahina 6]

NATALANA SA KASINGKI?

Nagapangatarungan ang iban nga ang huyog sa paghimo sing kasingki ukon pagpatay duna gid sa tawo. Ang mga nagapati sa ebolusyon nagasiling nga naghalin kita sa mabangis nga mga sapat kag napanubli naton ang ila masingki nga mga kinaugali. Ini nga mga teoriya nagapahangop nga natalana kita sa wala katapusan nga siklo sang kasingki nga gikan sini wala sing paglaum nga makapalagyo.

Apang, madamo ang nagapakita nga indi ini matuod. Ang mga teoriya nga ginsambit sa ibabaw wala nagapaathag kon ngaa sa lainlain nga mga kultura may daku gid nga kinatuhayan sa kasunson kag sa mga sahi sang kasingki. Wala sini ginapakita kon ngaa daw normal lamang sa iban nga mga kultura ang masingki nga reaksion, samtang ang iban naman nga mga katilingban nagareport sing tuman ka diutay nga kasingki, nga halos wala sing ginareport nga pagpatay. Ginbuyagyag sang psychoanalyst nga si Erich Fromm ang kasaypanan sa teoriya nga napanubli naton ang kasingki gikan sa mga amu paagi sa pagpatalupangod nga bisan pa ang iban sini masingki bangod sang pisikal nga mga kinahanglanon ukon bangod sang pag-amlig sa kaugalingon, ang mga tawo lamang ang nakilal-an nga nagapatay para lamang sa paglipaylipay.

Sa ila libro nga The Will to Kill—Making Sense of Senseless Murder, sanday Propesor James Alan Fox kag Jack Levin nagsiling: “Ang iban nga mga indibiduwal mas nahuyog sa kasingki sangsa iban, apang sa gihapon may kahilwayan sila sa pagbuot. Ang pagbuot sa pagpatay, bisan pa kontrolado sang madamong nasulod kag nagua nga mga puwersa, nagalakip gihapon sa pagpili kag pagpamat-od sang tawo, kag busa sa salabton kag sala.”

[Kahon/Retrato sa pahina 7]

KASINGKI SA MGA HAMPANG SA KOMPYUTER​—ANG PAGTAMOD SANG ISA KA DOKTOR

Si Dr. Richard F. Corlin, anay presidente sang American Medical Association, nagpamulongpulong sa isa ka grupo sang manuggradwar nga mga doktor sa Philadelphia, Pennsylvania, E.U.A. Ginsambit niya ang mga hampang sa kompyuter nga nagapalig-on sang kasingki. Ang iban sini nga mga hampang nagahatag sing puntos para sa pagpilas sa unod, mas mataas nga puntos para sa pagtiro sa lawas, kag mas mataas pa gid nga puntos para sa pagtiro sa ulo. Ang dugo nagapuswak, kag ang utok nagalinapta.

Si Dr. Corlin nagkomento nga ang mga kabataan wala ginatugutan sa pagmaneho, wala ginatugutan sa pag-inom sing makahulubog nga mga ilimnon, kag wala ginatugutan sa pagpanigarilyo samtang bata pa. Nian nagsiling sia: “Apang ginatugutan naton sila nga mahanas sa pagtiro sa edad nga indi pa nila natun-an nga kontrolon ang ila huyog kag indi pa hamtong kag disiplinado sa paggamit sing nagakaigo sa mga hinganiban nga ila ginahampangan. . . . Dapat naton tudluan ang aton mga kabataan sugod sa pamuno nga ang kasingki pirme [may] mga resulta—malain nga mga resulta.”

Makapasubo nga sa baylo nga tudluan ang mga kabataan nga ang krimen may malain nga mga resulta, sila sa masami ang inosente nga mga biktima sang masingki nga mga krimen. Ginapakita sang estadistika nga napulo ka kabataan ang nagakapatay kada adlaw bangod gintiro sa Estados Unidos. Si Dr. Corlin nagsiling: “Ang Estados Unidos nagapanguna sa kalibutan—sa kadamuon diin ang mga kabataan nagakapatay bangod sa pusil.” Ang iya konklusion? “Ang kasingki bangod sa pusil isa ka katalagman sa kapagros sang publiko sa aton pungsod. Matuod ini.”

[Kahon sa pahina 9]

MGA RASON NGA NAGADUL-ONG SA MASINGKI NGA MGA KRIMEN

Madamo nga eksperto ang nagapati nga ang masunod nagadul-ong sa wala namunamu nga mga krimen:

Pagkalusod sang pamilya

Pagkaugot sa iban nga rasa, relihion,

kag etniko nga grupo, ekstremista

Makatalagam nga mga kulto

Kasingki sa kalingawan

Pirme makakita sing aktuwal nga kasingki

Pag-abuso sa droga

Walay ikasarang sa paglubad sa mga problema

Mahapos makakuha sing makapatay nga mga hinganiban

Pila ka sahi sang balatian sa hunahuna

[Retrato sa pahina 8]

Isa sa lima ka pagpamomba nga nagpatay sa di-magkubos 12 kag nagsamad sa kapin sa 80 pa, sa Quezon City, Pilipinas

[Credit Line]

AP Photo/Aaron Favila Disiembre 30, 2000

[Retrato sa pahina 8]

Ginpatay sang duha ka estudyante ang isa ka maestro, 12 ka estudyante, kag ang ila kaugalingon sa Columbine High School, Colorado, E.U.A.

[Credit Line]

AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department Abril 20, 1999

[Retrato sa pahina 8, 9]

Ang isa ka bomba sa salakyan nagpatay sa di-magkubos 182 kag nagsamad sa 132 sa naytklab sa Bali, Indonesia

[Credit Line]

Maldonado Roberto/GAMMA Oktubre 12, 2002