Ang Matahom nga mga Orkidyas

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA COSTA RICA

“Sa tisa nga dingding, ginapasundayag nila ang ila katahom. Nagahapayhapay sa nagadupoydupoy nga hangin, labi ini katahom tan-awon bangod sang nagabulubag-o nga handong kag silak sang adlaw.”

AMO sini ang nagabukas nga pinamulong sang isa ka artikulo sa pamantalaan nga nagapasayod sang Tuigan nga Pungsudnon nga Eksibit Sang mga Orkidyas sa San José, Costa Rica. Ayhan ang pagsambit lamang sa orkidyas nagapahanumdom sang mga laragway sang labing pinasahi kag matahom nga mga bulak sa kalibutan. Ang isa ka bisita sa pasundayag nabatian nga nagsiling: “Paano mapanghiwala sang bisan sin-o nga gintuga ini sang Dios kon makita niya ining pagkasibod kag katahom?” Sa pagkamatuod, ang mga orkidyas nagahatag sing kadayawan kay Jehova nga Dios, nga ang iya di-makita nga mga kinaiya maathag nga makita paagi sa mga butang nga iya gintuga!​​—⁠Roma 1:⁠20.

Ang mga orkidyas ginhangad sa sulod sang mga milenyo. Ginapakita sang ebidensia nga ang mga Intsik nagtanom sini sa kapin na sa 4,000 ka tuig. Sa pihak nga bahin sang kalibutan, si Montezuma, nga naggahom sang 1502 tubtob 1520 sa duog nga Mexico na karon, ginsiling nga nagpalambo sang pila ka espesyi sang mga orkidyas. Apang, sang katuigan 1800 lamang nangin lapnag gid ang pagpangita sa sining mga tanom.

Sang 1818, si William Cattley sang Inglaterra nakabaton sing isa ka kargamento sang tropikal nga mga tanom gikan sa Brazil. Sa putos sini, nakakita sia sing mga bahin sang tanom nga daw mga gamot. Sang gintanom niya ini, nalipay sia sang nagpamulak ini sing isa ka matahom duag purpura nga bulak. Ining partikular nga klase sang orkidyas kilala karon nga Cattleya.

Sang katuigan 1800, uso sa mga manggaranon nga magtipon sing pinasahi nga mga orkidyas. Ang bag-o nga mga sahi ilabi na mahimo nga tuman ka mahal. Apang sang masunod nga siglo, ang kakunyag sa orkidyas nagtahaw. Nian nanumbalik ini pila ka dekada sang ulihi sang natukiban ang barato nga mga paagi sang artipisyal nga pagpadamo sa mga orkidyas. Karon ang tanan mahimo na makapaayaw sa sining pinasahi nga mga bulak!

 Makahalawhaw nga Pagkananarisari

Nagadamo sing tubtob sa 20,000 ka espesyi sa bug-os nga kalibutan, ang pamilya sang orkidyas mahimo nga amo ang pinakadaku nga pamilya sang nagapamulak nga tanom.⁠ * Makit-an sila halos bisan diin, halin sa Arctic Circle tubtob sa medyo desyerto nga mga duog. Samtang ang iban nga mga orkidyas makit-an sa mga punta sang kahoy sa kataason nga 3,000 ka metro sa kabukiran sang Andes, ang iban​​—⁠kaangay sang makita sa Australia⁠​—⁠nagapamuhi halos sa idalom-duta.

Ang mga orkidyas may nanuhaytuhay nga kadakuon kag duag kag kaamyon. Sa Papua New Guinea, ang iban pila ka metro ang kataason kag nagabug-at sing tubtob sa duha ka tonelada. Ang iban naman, nga ang mga bulak pareho kadaku sa ulo sang dagom, makaigo sa isa ka didal. Ang iban nga mga orkidyas nagapamuhi sa duta, samtang ang kalabanan (ginatawag nga epiphytes) nagapamuhi sa mga kahoy ukon sa iban pa nga mga tanom. May mga orkidyas nga nagapangamyon nga daw mga lubi ukon raspberries, samtang ang iban naman kaangay sang lub-ok nga karne.

Ayhan mamangkot ang iban, ‘Mahimo ayhan nga ining tanan nga nagkalainlain nga bulak naghalin sa isa ka pamilya?’ Bisan pa makahalawhaw ang pagkananarisari sini, may duha ka kinaiya nga nagapatuhay sang orkidyas sa iban nga nagapamulak nga mga tanom. Una, ang sipad sang orkidyas naplastar sing pinasahi. Ikaduha, ang orkidyas may parte sa lawas sini nga pinasahi nga nagahiusa sang lalaki kag babayi nga mga organo sa pagbuad.

 Mga Orkidyas nga Tumandok sa Costa Rica

Bisan gamay lamang nga pungsod, ang Costa Rica isa sa may pinakamadamo nga orkidyas sa bilog nga kalibutan. Sa pagkamatuod, halos 1,400 ka espesyi ang nagapamuhi sa pungsod, kag pat-od nga madamo pa sing matukiban sa ulihi. Bangod sang nagapahaganhagan nga epekto sang Caribbean Sea sa sidlangan kag sang Pacific Ocean sa katundan, ang Costa Rica isa ka duog nga may nanuhaytuhay nga nibel sang kahun-og kag busa nangin isa ka duog nga paborable sa pagtubo sang sarisari nga orkidyas. Ang pungsod may madamo man nga lugar nga basabasa kag haganhagan sa kataason (ginatawag nga cloud forests ukon tropiko nga mga kagulangan nga ginakulapan sang panganod), diin nagapamuhi ang kadam-an nga orkidyas. Sa isa ka duog sang cloud forest, nakit-an ang isa ka kahoy nga gintubuan sang 47 ka espesyi sang orkidyas!

Padayon nga ginapanikasugan nga tipigan ang madamo nga espesyi sang orkidyas nga ginakabig nga yara sa katalagman ang pagluntad. Apang, maayo na lang, ang iban nga mga espesyi nagapanubo gihapon sa mga lasang sang Costa Rica. Sa karon, ginhimo nga kalingawan sang mga tawo gikan sa tanan nga kahimtangan sang pangabuhi ang pagsagod sing mga orkidyas. Indi sila mabudlay atipanon, apang may isa ka problema. Ang pagpalambo sang orkidyas mahimo makapagiyan. Ang isa ka manunulat nagsiling: “Ang pagpanag-iya sing isa lang ka orkidyas daw kaangay sa pagkaon sing isa lang ka mani!”

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 25]

Ang Tuigan nga Pungsudnon nga Eksibit Sang mga Orkidyas

Ang Costa Rican Orchid Society nag-organisar sang nahauna nga pungsudnon nga eksibit sini sang 1971 agod ipasanyog ang kinahanglanon nga tipigan ang kinaugali nga ginapamuhian sang orkidyas. Ang eksibit gamay lang sang primero, nga may yara 147 ka tanom nga nahamtang sa pila ka lamesa. Apang, sining karon lang, kapin sa 1,600 ka tanom ang gin-eksibit. Pag-abot sa eksibit, ang mga bisita nahayanghag sa madamo nga duag samtang malipayon sila nga nagatan-aw sa mga orkidyas nga may lainlain nga kadakuon kag korte.

[Credit Line]

Jardín Botánico Lankester

[Kahon/Mga retrato sa pahina 26]

Ang Lankester Gardens

Ginpasad sang Britaniko nga naturalista nga si Charles Lankester Wells sang 1917, ining malinong nga paraiso ginakabig nga isa sang labing malahalon nga botanikal nga mga hardin sa Amerika. Ang Lankester Gardens may 800 ka tumandok kag pinasahi nga mga espesyi sang orkidyas nga nagapanubo sa 10.7 ektaryas nga kakahuyan kag mga hardin sini. Isa man ini ka pungsudnon nga sentro sa pagtipig sa mga orkidyas. Ang ilahas nga mga orkidyas​​—⁠ilabi na ang talagsahon nga mga klase⁠​—⁠ginbaligya kon kaisa sing ilegal. Kon makompiskar sang mga awtoridad, ini nga mga orkidyas ginadala sa Lankester Gardens sa paglaum nga matipigan ini.

[Credit Line]

Photos above: Jardín Botánico Lankester de la Universidad de Costa Rica

[Kahon/Mga retrato sa pahina 27]

Pagtanom sing mga Orkidyas sa Puluy-an

▪ Ang kalabanan nga mga orkidyas nagapamuhi sa mga mesitera ukon sa mga alat nga ginsudlan sing magamay nga mga bato ukon sa panit sang kahoy.

▪ Bisan pa ang kalabanan nga mga orkidyas wala nagakinahanglan sing duta, kinahanglan sini ang pirme nga pag-abono​​—⁠ilabi na kon nagapamulak.

▪ Ang kasanag nga kinahanglanon nagadepende sa sahi sang orkidyas. Ang kasanag sa bintana nga nagaatubang sa bagatnan nagakaigo para sa Vanda, samtang ang kasanag sa katundan ukon ang pagkanadayag sa mahandong nga nabagatnan amo ang pinakamaayo sa Cattleya. Ang Phalaenopsis nagalambo kon nagaatubang sa katundan ukon sa medyo mahandong nga bintana nga nagaatubang sa bagatnan.

▪ Ang mga orkidyas dapat bunyagan tubtob ang tubig mag-ilig sa mga buho sa buli sang mesitera. Pamalamalahon diutay ang tanom antes bunyagan liwat.

▪ Ang mga orkidyas nagalambo sa kahun-og. Gani kon nagapuyo ka sa mainit nga duog, ibutang ang imo mga tanom sa isa ka suludlan nga may magamay nga mga bato kag bunyagi ini tubtob halos malapawan ang mga bato.

[Mga retrato]

“Phalaenopsis”

“Vanda”

“Cattleya”

[Credit Line]

Jardinería Juan Bourguignon

[Mga retrato sa pahina 26, 27]

Ang “tiger orchid” nagataas sing tubtob sa kapin sa 20 ka tapak kag nagabug-at sing tubtob duha ka tonelada

[Credit Line]

Noemi Figueroa/Brooklyn Botanical Garden

[Retrato sa pahina 27]

Ang pinakagamay nga orkidyas sa kalibutan nagatakus lamang sing isa ka milimetro pabalabag