Isa ka Lipak nga Nagatinlo sang Ngipon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ZAMBIA

APRIKA​​—⁠isa ka kontinente diin ang mga tawo may matahom nga mga ngipon apang pila lamang ang nagahimo kag nagabaligya sing mga sipilyo! Paano ini natabo? Para sa madamo, ang sekreto sa likod sang isa ka matahom nga yuhum nasandig sa isa lamang ka kahoy​​—⁠ang ginausang nga lipak!

Ang ginausang nga mga lipak ginagamit anay sang mga taga-Babilonia kag sang ulihi sang mga taga-Egipto, mga Griego, kag mga Romano. Ining magamay nga mga “sipilyo” nga kahoy lapnag man sadto sa antes-Islamiko nga Arabia. Mga 300 ka tuig na nga wala gingamit sang mga taga-Europa ang ginausang nga lipak, apang ginagamit gihapon ini sa iban nga mga lugar sa Aprika, Asia, kag Natung-an nga Sidlangan.

Ang labing kinaandan nga kuluhaan sang ginausang nga lipak sa Natung-an nga Sidlangan amo ang saltbush, nga kilala man subong toothbrush tree. Sa Katundan nga Aprika, ang kahoy sang suha kag kahil amo ang ginagamit, samtang sa subkontinente sang India ang panguna nga kuluhaan sang ginausang nga mga lipak amo ang mga kahoy nga neem. Sa Sidlangan nga Aprika halos 300 ka espesyi sang mga kahoy kag mga kahoykahoy ang ginagamit sa paghimo sing ginausang nga mga lipak. Paano ginatinluan sang lipak ang mga ngipon?

Kon ginausang ang lipak, ang mga uganot sa punta sini nagabukag, nagahimo sini nga isa ka magaras nga “brutsa.” Ang padayon nga pag-usang nagakakas sang mga tinga sa ulot sang mga ngipon kag nagapasirkular sang dugo sa mga ngislo. Ang pag-usang nagapadamo man sang ginapatubas nga laway, nga nagapanghikot subong natural nga inugpangalimog nga nagapatay sang bakterya kag nagapugong sa ila pagdamo.⁠ *

Apang ang ginausang nga lipak indi lang isa ka simple nga brutsa. Ang mga singil kag mga gamot sang pila ka espesyi sang mga tanom nagaunod sing mga kemikal nga nagapahinay sa pagporma sang kiki. Ang duga sang pila ka lipak may yara kuno mga kinaiya nga pangontra sa bakterya kag fungus. Ang mga singil sang toothbrush tree, nga ginsambit kaina, makabulig pa gani sa pagtapna sa mga hubag. Sa Namibia, ang mga lipak gikan sa tanom nga ginatawag nga muthala nagatapna sang pagdamo sing mga kagaw nga ginabangdan sang paggabok sang ngipon, balatian sa ngislo, kag masakit nga tutunlan. Ining kinaugali nga gamit sa pagtinlo sa ngipon sarang makatapna sa mga guab kag makapabakod man sa mga gamot sang ngipon kag mga ngislo. Ang pila ka kompanya karon nagahimo sing toothpaste nga nagaunod sang mga uganot kag mga duga sining mga tanom.

Siempre pa, ang iban nagapakamaayo nga maggamit sing kinaandan nga sipilyo. Pakamaayuhon mo man nga gamiton ini ukon ang lipak, kaangay sang mga tawo sadto, isa ka butang ang pat-od: Ang pagtinlo sa ngipon isa ka importante nga bahin sang pag-atipan sa personal nga kapagros.

[Footnote]

[Retrato sa pahina 11]

Ang “neem” amo ang isa ka kuluhaan sang ginausang nga lipak

[Credit Line]

William M. Ciesla, Forest Health Management International, www.forestryimages.org