Makawiwili nga Pagkasumalang sa Abuabuhon nga mga Balyena

I-PLAY

Makawiwili nga Pagkasumalang sa Abuabuhon nga mga Balyena

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA MEXICO

Makapahayanghag gid nga magpalapit sa isa ka daku kaayo kag nagakatulog nga balyena. Tuman ini ka daku kag tuman ka kusog. Sa pulupanag-on, mabatian sang isa ang pagginhawa sini, kag ayhan maagsikan sang ginapapuswit sini nga tubig. Sa sini nga higayon, marealisar naton nga mga tawo nga nagapalapit kita sa isa ka tinuga nga indi naton mahangpan; isa ka misteryo, nga napadayag sa daw indi mapatihan kag korte-silindriko nga dagway.—⁠Jacques-Yves Cousteau, marine explorer.

NAGAKAIGO nga ginalaragway sang nasambit nga mga pinamulong ang amon balatyagon samtang ang amon ginasakyan nga bangka nga de-motor nagapalapit sa abuabuhon nga mga balyena sa masanaaw nga tubig sang Magdalena Bay sa Baja California, Mexico. Madugay na namon handum nga makita ining daku kaayo nga mga tinuga, nga nagasaylo sa linaw sang Baja kada tuig agod maghirupay kag magbata.

Ginpatay sang amon giya ang motor kag hinayhinay nga nagbugsay palapit. Daw wala lang ginasapak sang mga balyena ang amon pagpalapit. Gintan-aw namon ang ila ritwal sa paghirupay samtang nagaligidligid sila, nagapapuswit, kag hinali nga nagasalom, bugalon nga ginapakita ang ila mga ikog. Ang iban sa ila naga-“spyhopping”—⁠ginabutwa ang ila ulo sa tubig kag nagapanghulonghulong.

Ginsugiran kami sang amon giya nga bisan pa wala ginatugot sang mga regulasyon nga magpalapit kami sa mga balyena sing kapin sa 30 metros, ang mausisaon nga mga balyena nga iloy kag ang ila gamay nga mga bata masami nga nagapalapit sa bangka kag nagapahikap!

Pagpakigbato Agod Mabuhi

Pagkatapos sang amon naeksperiensiahan, napahulag kami nga magpanalawsaw. Natun-an namon nga sang ika-19 nga siglo, halos napapas sang mga mahuyugon sa pagpangdakop sing balyena ang populasyon sang mga balyena sa nasidlangan nga Pasipiko. Sang ulihi, nagdiutay ang pagkinahanglan sing mantika kag tul-an sang balyena, kag ang populasyon sang mga balyena liwat nga nagdamo. Nian, sang temprano nga bahin sang katuigan 1900, ang pagpangdakop sing mga balyena nagbalik liwat sang ang mga bangka nangin ‘nagalutaw nga mga pabrika’ diin ginproseso sang mga nagapangdakop sing mga balyena ang patay nga mga balyena sakay mismo sa bangka. Sa liwat, ang abuabuhon nga balyena sang nasidlangan nga Pasipiko halos napapas.

Sang 1947 ang abuabuhon nga balyena ginhatagan sing bug-os nga proteksion sang International Whaling Commission. Sining ulihi nga tinuig ang gobierno sang Mexico nagtukod pa gani sing mga santuaryo sang mga balyena kag sang Vizcaíno Biosphere Reserve.⁠ * Nagadamo na karon sing halos mga 26,000, ang abuabuhon nga balyena wala na sa katalagman nga mapapas.

Ang Ila Tumalagsahon nga Pagsaylo sa Iban nga Lugar

Ang abuabuhon nga balyena nagapanginaon kon tig-ilinit sa malayo nga aminhan, sa kalalawran sang Bering kag Chukchi. Ang mga balyena nagapanginaon didto sing magagmay nga mga crustacean (subong sang kasag, pasayan, kbp.), nagatipon sing tambok para sa ila 16,000 kilometros nga paglakbay sa bagatnan pakadto sa linaw sang Baja kag pabalik. Nagalakbay sa kadasigon nga lima tubtob napulo ka kilometro kada oras, ang mga balyena makalab-ot sa ila destinasyon sa sulod sang duha tubtob tatlo ka bulan. Magahugos ang kalabanan nga bug-at sang ila lawas sa tion nga magasaylo sila sa iban nga lugar kag sa mga binulan nga magatener sila sa Baja California, kay ang abuabuhon nga mga balyena halos nagakabuhi paagi sa ila lamang nareserba nga tambok.

Ang nagabusong nga mga bayi amo ang una nga nagaabot sa linaw, diin nagabata sila sa malinaw nga katubigan. Nagabata sila nga una ikog kag ang bata dapat sa gilayon pabutwaon agod makaginhawa. Nagabulig sa pagpabata ang duha pa ka bayi nga balyena, nga ginatawag nga mga tiya, nga nagapanghikot subong mga partera. Ang tion sa pagmabdos nagalawig sing 12 tubtob 13 ka bulan, gani isa ka bata nga balyena ang ginabun-ag kada duha ukon tatlo ka tuig. Handurawa lamang ang pagpanganak sa isa ka bata nga balyena nga nagabug-at sing 680 kilos kag nagalaba sing 5 metros!

Ang bata nga mga balyena nagatiti sa sulod sang mga walo ka bulan sing gatas nga 53 porsiento ang tambok—⁠napulo ka pilo nga mas masustansia sangsa gatas sang baka. Ang mga balyena nagatener sa linaw sa sulod sang duha tubtob tatlo ka bulan, halin sa Enero tubtob sa tungatunga sang Marso, sa amo nagatugot sa bata nga mga balyena nga makatipon sing madamol nga anib sang tambok nga magasustiner sa ila kon maglakbay sila pakadto sa aminhan kag magapainit-init sa ila sa mas matugnaw nga mga tubig sang Arctic.

Nawili kami sa sining tanan nga impormasyon tuhoy sa abuabuhon nga balyena, wala labot sa amon di-malimtan nga eksperiensia nga makita sila sa ila puluy-an. Ini nga mga tinuga nagpahanumdom sa amon sa ginasiling sang Salmo 148:7: “Dayawa ninyo si Jehova gikan sa duta, kamo nga dalagku nga mga tinuga sa dagat kag kamo tanan nga tubigon nga kadadalman.”

[Nota]

^ par. 9 Ginatugot lamang sang International Whaling Commission ang pagpangdakop sing mga balyena sang tumandok nga mga taga-Alaska kag mga taga-Siberia para palangabuhian. Ini nga mga tikang may mapuslanon nga epekto sa abuabuhon nga balyena, nga ginakabig karon sang lokal nga populasyon nga mainabyanon bangod sa ginsiling sang amon giya nga ginahimo sini.

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

PAGPANGINAON

Sa baylo sang mga ngipon, ang abuabuhon nga balyena, ang baleen whale ukon wala ngipon nga balyena, may duag-krema nga mga baleen plate (ginapakita sa retrato). Ini nagalaba sing duha tubtob napulo ka pulgada kag nagakabit sa tagsa ka bahin sang naibabaw nga sag-ang sini. Ang mga plate human sa keratin—⁠ang materyal nga nagahuman man sa kuko sang aton tudlo. Ang abuabuhon nga balyena nagapanginaon sa kaidadalman sang dagat sing mga butang nga naglugdang kag sing mga crustacean. Nian ginasala sini ang tubig sa kilid sang baleen.

[Credit Line]

Courtesy Gray whales with Winston

[Kahon/Retrato sa pahina 18]

KINAIYA SANG ABUABUHON NGA BALYENA

▪ Ang abuabuhon nga balyena may puti nga mga batikbatik sa iya panit—⁠nga resulta sang mga tagimtim kag mga parasito.

▪ Ang mga laki nagadaku tubtob sa 14 metros—⁠mas malaba sangsa isa ka bus sa siudad⁠—⁠kag ang mga bayi dakudaku diutay.

▪ Ang abuabuhon nga balyena may yara duha tubtob lima ka kurinot sa tutunlan, nga nagatugot sa tutunlan nga maglapad samtang nagakaon.

▪ Ang kinaandan nga kabug-aton sang isa ka abuabuhon nga balyena amo ang 16 ka tonelada, apang ang iban nagabug-at sing 30 tubtob 40 ka tonelada.

▪ Ang abuabuhon nga balyena nagabutwa kada tatlo tubtob lima ka minuto agod magginhawa, apang makapabilin ini sa idalom sang tubig sing tubtob sa 15 ka minuto.

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 16, 17]

“Spyhopping” ukon pagpanghulonghulong

[Credit Line]

[Picture Credit Line sa pahina 16]

MAGMATA!