Paglayag Pasad sa Ihibalo sa Dagat, Langit, kag Hangin

NAHADLOK ka bala mahulog sa bibi sang duta? Ayhan indi. Apang, ang iban nga mga marinero sang una nahadlok sa sini. Madamo ang naglayag malapit lamang sa baybayon. Apang ang iban nga mga marinero nangisog kag nagpalawod.

Mga 3,000 ka tuig ang nakalipas, ang taga-Fenicia nga mga marinero naghalin sa ila tumandok nga mga pantalan sa nasidlangan nga baybayon sang Mediteraneo agod magpatikang sa Europa kag Aminhan nga Aprika. Sang ikap-at nga siglo B.⁠C.⁠E., ang Griego nga manuglagulad nga si Pytheas naglayag sa bug-os nga Britanya kag mahimo nga nakalab-ot tubtob sa Iceland. Kag antes pa nakasulod ang mga barko sang Europa sa Indian Ocean, ang Arabo kag Intsik nga mga marinero halin sa Sidlangan nagataboktabok na sa sini. Sa katunayan, ang nahaunang Europeanhon nga naglayag pakadto sa India, nga si Vasco da Gama, nag-abot didto sa bulig sang isa ka Arabo nga nabigador, nga si Ibn Majid, nga naggiya sa mga barko ni Da Gama patabok sa Indian Ocean sa sulod sang 23 ka adlaw. Paano naglakbay sa dagat ining dumaan nga mga nabigador?

Ang Dead Reckoning Naghupot sa Ila nga Buhi

Ang mga marinero sang una nagsalig sa dead reckoning. Tatlo ka butang ang kinahanglan nga mahibaluan sang nabigador, subong sang ginapakita sang laragway sa ubos: (1) ang lugar nga ginhalinan sang iya barko, (2) ang kadasigon sini, kag (3) ang direksion sang paglakbay. Mahapos mahibaluan ang lugar nga ginhalinan. Apang paano mapat-od ang direksion?

Agod mahibaluan ang iya direksion sang 1492, si Christopher Columbus naggamit sing compass. Apang sa Europa lamang matigayon ang mga compass sugod sang ika-12 nga siglo C.⁠E. Kon wala sing mga compass, ang mga nabigador naglayag pasad sa ila ihibalo sa adlaw kag mga bituon. Kon ang ila panan-aw malipnan sang mga panganod, dapat sunado sang mga marinero ang malawig kag normal nga hulag sang dalagku nga mga balod sa lawod bangod sang tayuyon nga paghuyop sang hangin. Ginatan-aw nila kon paano ining dalagku nga mga balod nagahisanto sa pagbutlak kag pagtunod sang adlaw kag mga bituon.

Paano nila ginabanabana ang kadasigon? Ang isa ka paagi amo ang pagtiempo kon daw ano kadugay malabayan ang isa ka butang nga ginhaboy sa tubig sa proa ukon sa unahan nga bahin sang barko. Ang naulihi kag mas eksakto nga paagi amo ang paghulog sa kilid sang barko sang isa ka kahoy nga naangot sa isa ka kalat nga ginbalighot sa espesipiko kag palareho nga lang-atlang-at. Ginahunos sang nagalutaw nga kahoy ang kalat samtang nagalakat ang barko. Sa tapos sang isa ka espesipiko nga panag-on sang tion, ang kalat ginaalas kag ang nahunos nga kalat nga nabalighot ginaisip.  Ginapakita sini ang kadasigon sang barko paagi sa balighot (knot)​—⁠nautical miles per hour⁠​—⁠ang yunit sa pagtakus nga ginagamit tubtob karon. Bangod nahibaluan na ang iya kadasigon, mabanabana sang nabigador ang distansia nga nalakbay sang iya barko sa isa ka adlaw. Nian, ginakuritan niya ang isa ka tsart, ang mapa sang dagat, agod ipakita kon daw ano kalayo ang iya nalakbay sa napili niya nga direksion.

Sa pagkamatuod, ang sulog sang dagat kag huyop sang hangin mahimo magdaldal sa barko sa tuhay nga direksion. Gani, sa pulupanag-on, ginabanabana kag ginarekord sang nabigador ang kinahanglanon nga mga adjustment sa timonilan agod huptan nga husto ang direksion sang barko. Kada adlaw, nagasugod sia liwat kon diin sia nagdulog​—⁠nagatakus, nagabanabana, nagakurit sa mapa. Ining adlaw-adlaw nga mga notasyon sa iya mga tsart mangin permanente nga rekord kon paano nakalab-ot ang barko sa destinasyon sini. Sang nagligad nga kapin sa 500 ka tuig, si Columbus naglayag halin sa Espanya pakadto sa Aminhan nga Amerika kag pabalik halin sa Aminhan nga Amerika pakadto sa Espanya nga ginagamit ang dead reckoning. Ang iya nakuritan sing mahalungon nga mga tsart nagtugot sa modernong mga marinero nga mailog man ang iya tumalagsahon nga paglakbay.

Paglayag nga Ginagiyahan sang Langit

Paano gingamit sang karaan nga mga nabigador ang kitaon nga mga butang sa langit subong sang adlaw, bulan, kag mga bituon sa paggiya sang ila mga barko? Mahibaluan kon diin ang sidlangan kag katundan paagi sa ginabutlakan kag ginatunuran sang adlaw. Sa pamanagbanag, matalupangdan sang mga marinero kon daw ano ka daku ang pagbag-o sa posisyon sang adlaw paagi sa pagkomparar sang posisyon sini sa amat-amat nagakaalimunaw nga mga bituon. Sa kagab-ihon, mapat-od nila ang ila posisyon gikan sa Polaris​—⁠ang North Star​—⁠nga makita halos sa ibabaw lamang sang North Pole sa kasisidmon. Sa bagatnan, ang masanag nga konstelasyon nga nakilal-an subong Southern Cross nagabulig sa ila nga mahibaluan kon diin ang South Pole. Gani sa masanag nga kagab-ihon, mahibaluan sang mga marinero ang ila destinasyon bisan diin man sila paagi sa bisan isa lang ka butang sa langit.

Apang indi lamang ini nga mga bituon ang nagagiya. Halimbawa, mabasa sang mga taga-Polynesia kag sang iban pa nga mga marinero sa Pasipiko ang langit kon gab-i kaangay sang isa ka mapa sang dalan. Ang isa sa ila mga teknik amo ang paglayag nga ginasundan ang isa ka bituon nga nahibaluan nila nga nagabutlak ukon nagatunod sa gintaipan sa direksion nga luyag nila kadtuan. Sa bug-os nga kagab-ihon, ginatan-aw man sining mga nabigador ang iban pa nga mga posisyon sang mga bituon agod siguraduhon nga husto ang ila direksion. Kon indi husto ang ila direksion, ginapakita sa ila sang mga posisyon sang mga bituon kon paano ini tadlungon.

Daw ano ka masaligan ini nga sistema? Sang ang taga-Europa nga mga marinero masunson anay nga nagalakbay malapit sa baybayon sa kahadlok nga basi mahulog sila sa bibi sang matapan nga duta, ang mga marinero sa Pasipiko nagataboktabok na sa dagat pakadto sa magagmay nga mga pulo. Halimbawa, sang nagligad nga kapin sa 1,500 ka tuig, ang mga taga-Polynesia naghalin sa Marquesas Islands kag nagpaaminhan tabok sa malapad nga Dagat Pasipiko. Sang nagdungka sila sa Hawaii, nakalakbay sila sing 3,700 ka kilometro! Ginasugidsugid sadto sa pulo ang tuhoy sa mga paglakbay pakadto-pakari sang mga taga-Polynesia sa Hawaii kag Tahiti. Ang iban nga mga istoryador nagasiling nga ini nga mga sugilanon indi matuod. Walay sapayan sini, ginhimo liwat sang mga marinero sa moderno nga tion ini nga paglakbay, nga naglakbay pasad sa ila ihibalo sa mga bituon, sa dalagku nga mga balod sa dagat, kag sa  iban pa nga kinaugali nga mga hitabo​—⁠nga wala sing mga instrumento.

Pagpadaldal sa Hangin

Ang nagalayag nga mga barko nagasalig sing bug-os sa hangin. Kon ang hangin magahalin sa likod, ang paglakbay madasig, apang kon ang hangin sugata, ang paglakbay mahinay. Kon wala sing hangin, subong nga amo ang masunson nga maeksperiensiahan sa doldrums​—⁠ang rehiyon sa palibot sang ekwador⁠​—⁠ang barko indi makaabante. Sang ulihi, natukiban sang mga marinero ang kinaandan nga huyop sang hangin sa dagat nga nagbulig agod mapatok ang panguna nga mga alagyan para sa nagalayag nga mga barko sa lawod. Ginhimuslan sang mga nabigador ining mga hangin.

Sa pagkamatuod, kon ang hangin mamadlos, mahimo man ini magresulta sa trahedya kag kamatayon. Halimbawa, sang naglayag si Da Gama halin sa Portugal pakadto sa bantog nga Malabar Coast sang India sang 1497, gindaldal sia sang kinaandan nga huyop sang hangin sa South Atlantic kag nian pabalik pakadto sa bagatnan-sidlangan kag sa palibot sang Cape of Good Hope sang Aprika. Apang sa Indian Ocean, nasumalang niya ang habagat​—⁠ang pulupanag-on nga mamadlos nga hangin. Sa temprano nga bahin sang tagsa ka tuig ang habagat sa tig-ilinit nagahalin sa bagatnan-katundan nga bahin sang Indian Ocean, kag sa sulod sang madamo nga binulan ginadaldal sini ang tanan nga nagalutaw nga mga butang padulong sa Asia. Sa ulihi nga bahin sang tigragas, ang habagat sa tigtulugnaw nagasugod. Gikan sa aminhan-sidlangan, nagahuyop ini padulong sa Aprika. Apang naghalin si Da Gama sa India sang Agosto kag wala madugay nasumalang niya ang mamadlos nga hangin. Sa baylo nga makatabok pakadto sa sidlangan sa sulod lamang sang 23 ka adlaw, ang iya paglakbay pauli nagdugay sing halos tatlo ka bulan. Bangod sini nga pagpalantang, naubusan sila sing preska nga pagkaon, kag madamo sa iya tripulante ang napatay sa balatian nga scurvy (isa ka balatian nga ginatunaan sing kakulang sa bitamina C).

Ang sampaton nga mga nabigador sa Indian Ocean nakatuon sa paggamit sing kalendaryo kag subong man sing compass. Ang mga barko nga nagalakbay padulong sa sidlangan nga nagaagi sa Cape of Good Hope dapat maghalin sa India sa temprano nga bahin sang tig-ilinit ukon indi gani dapat mag-angan-angan sa mga binulan nga indi mamadlos ang hangin. Sa pihak nga bahin, ang mga kapitan sang mga barko nagahalin sa India pakadto sa Europa sa talipuspusan nga bahin sang tigragas agod indi masumalang ang habagat sa tig-ilinit. Sa amo, ang ruta sa Indian Ocean daw isa ka nagabuslanay nga one-way street​—⁠ang mga barko sa ulot sang Europa kag sang Malabar Coast sang India masami nga nagalakbay sa isa lamang ka direksion sa isa ka tion.

Ang Nabigasyon Nagauswag

Naglipas ang tion, kag ang arte sang nabigasyon nag-uswag sa bag-o nga direksion. Bangod sang mga instrumento sa makina, ang pagsalig sa kon ano lamang ang makita sang mata kag sa mga pakotpakot nabuhinan. Ang astrolabe kag sang ulihi ang mas masaligan nga sextant​—⁠mga gamit sa pagpat-od sa kataason sang adlaw ukon sang bituon sa ibabaw sang gintaipan⁠​—⁠nagtugot sa mga marinero nga mahibaluan ang ila latitude ukon posisyon sa aminhan ukon sa bagatnan sang ekwador. Ang marine chronometer​—⁠isa ka masaligan kag nagakabagay sa dagat nga relo⁠​—⁠naghatag sa ila sing ikasarang nga mapat-od ang longitude, ang ila sidlangan ukon katundan nga posisyon. Ini nga mga instrumento mas eksakto sangsa dead reckoning.

Sa karon, matudlo sang mga gyrocompass ang aminhan bisan wala sing dagom nga may bato-balani. Matudlo sang Global Positioning System ang eksakto nga lokasyon paagi sa pagtum-ok sa pila lamang ka buton. Ang papel nga mga tsart ginbuslan na sa masami sang electronic displays. Huo, ang nabigasyon nangin isa ka eksakto nga siensia. Apang ini tanan nga pag-uswag nagapabaskog lamang sang aton pagtahod sa kaisog kag kalantip sang karaan nga mga marinero nga naggiya sang ila mga barko sa malapad kag masangkad nga kalalawran pasad sa ila ihibalo sa dagat, langit, kag hangin.

[Diagram/Mga retrato sa pahina 12, 13]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

“Dead Reckoning”

Ang “dead reckoning” gindokumento sing maayo para sa palaabuton nga nabigasyon

1 Lugar nga ginhalinan

↓

2 Kadasigon Ginapat-od paagi sa paggamit sing isa ka

kahoy, isa ka kalat nga nabalighot sa palareho

nga lang-atlang-at, kag isa ka orasan

↓

3 Direksion Ginapat-od paagi sa pagpanilag sa sulog

sang dagat, sa bituon, adlaw, kag hangin

[Pictures]

Compass

Sextant

[Mga retrato sa pahina 14]

Ang moderno nga mga instrumento nagahimo sang nabigasyon sa karon nga isa ka eksakto nga siensia

[Credit Line]

Kværner Masa-Yards