Ano ang Kabangdanan sang Krisis sa Uma?

“Ang talapuanan sa Farm Stress Line ginhanas agod buligan ka sa pag-atubang sang kahuol sa uma. Mga mangunguma kami kag anay mga mangunguma​​—⁠kaangay gid sa imo​​—⁠kag nahangpan namon ang mga kabudlayan nga ginaatubang sang mga pamilya sa uma. Makonektar ka namon sa mga tawo nga makabulig. . . . Ang tanan nga tawag kompidensial.”​​—⁠Gikan sa isa ka Web site sang gobierno sa Canada.

ANG kahuol ginakilala karon sang mga propesyonal sa kapagros subong makatalagam sa mga mangunguma. Agod buligan ang mga mangunguma, may yara mga sikologo nga mga espesyalista sa kahuol sa uma, nga nagaserbisyo subong mga grupo nga nagahatag sing suportar kag may yara mga stress hot line nga matawgan sang mga mangunguma nga nagapangayo sing laygay ukon bulig.

Si Jane, nga asawa sang isa ka mangunguma, nagatambong sa pagpakigsapol sang isa ka grupo sa isa ka propesyonal nga manuglaygay kon Huebes sang gab-i. “Nagtambong ako bangod naghikog ang akon bana,” paathag ni Jane. “Handum gid niya nga pangumahon ang uma sang pamilya, kag sa banta ko kon indi niya ini mahimo, wala na sia sing iban pa nga luyag himuon.”

Madamo ang nakatalupangod sa di-matupungan nga  pagdamo sang mga mangunguma nga nagapangita sing kaumpawan gikan sa kahuol. Ano gid ang kabangdanan sang krisis nga ginaatubang sang madamo nga mangunguma?

Kinaugali nga mga Kalamidad kag Pamiste

Ang Web site sang gobierno nga ginkutlo sa umpisa nagsiling: “Ang kinaugali gid sang obra sa uma nagakahulugan nga ang daku nga bahin sang imo matag-adlaw nga pagkabuhi​​—⁠ang tiempo, presyo sang balaklon, sakaan, pagkaguba sang kagamitan​​—⁠indi mo kontrolado. Bisan ang pagpili sa ulot sang duha ka butang subong sang kon ano ang itanom ukon pagpili kon bala ibaligya ukon ipaarenduhan ang duta makapahuol, kay ang resulta mahimo nga maayo ukon di-maayo.” Kon ini nga mga problema ginapalala pa sang katalagman sa tuman nga pamangag ukon peste ukon sa pagwasi sa duta, ang kahuol mahimo maglumapaw.

Halimbawa, ang pamangag mahimo nga may doble nga epekto. Ang mangunguma nga si Howard Paulsen nagpaathag nga ang pamangag sang 2001, nga isa sang pinakagrabe sa maragtas sang Canada, naghalit sa iya pananom kag sa iya kasapatan. Tungod wala sing mapahalban ukon tanom nga maani, dapat baklon ang kalan-on sang kasapatan. “Nakagasto na ako sing $10,000 sa kalan-on sang mga sapat kag karon ginapakaon ko sila sang ila kuntani kalan-on sa tigtulugnaw,” siling niya. “Kon sugdan mo ang paghimo sini, wala ka sing maganansia bisan sa pagsagod mo sing kasapatan.” Sa iban nga mga duog, ang baha nagpanglambas sa madamo nga kaumhan​—⁠nga naghalit sa bug-os nga patubas.

Sa Britanya ang pagduging sang foot-and-mouth disease sang 2001 amo lamang ang pinakaulihi sa nagainasud-asod nga mga problema sang mga mangunguma sa Britanya, lakip na ang mad cow disease kag swine fever. Ini nga mga balatian​​—⁠kag ang kahadlok nga ginatuga sini sa publiko​​—⁠nagahalit indi lamang sa ekonomiya. Ang Agence France-Presse nagreport: “Ang mabakod nga mga tagauma, nga indi madali maghibi, nagahibubun-ot samtang ginatan-aw nila ang mga beterinaryo sang gobierno nga nagahantal kag nagasunog sa mga kasapatan nga bug-os kabuhi nila nga ginsagod.” Sang nagduging ang foot-and-mouth disease, ginkompiskar pa gani sang mga pulis ang mga luthang gikan sa mga mangunguma nga mahimo maghikog. Nagbaha ang mga tawag sang nahangawa nga mga mangunguma sa mga serbisyo sa paglaygay.

Mahuyang nga Ekonomiya

May talalupangdon man nga mga pagbag-o sa kahimtangan sang ekonomiya sa kabilugan. “Sa ulot sang 1940 kag sang tungatunga nga bahin sang katuigan 1980,” nga mabasa sa likod nga panghapin sang libro nga Broken Heartland, “ang gasto sa pagpanguma sa sentro sang Amerika nagtatlo ka pilo, ang bili sang mga makinaryas nagsaka sing apat ka pilo, ang ginabayaran nga saka sa utang nagtaas sing napulo ka pilo, ang ganansia nagnubo sing 10 porsiento, ang kadamuon sang mga mangunguma nagbuhin sing dos tersia, kag halos ang tanan nga nagapanguma nga komunidad nadulaan sing mga tawo, mga negosyo, kag kalig-unan sa ekonomiya.”

Ngaa ang ganansia wala makalagas sa nagasaka nga kagastuhanan? Sa bug-os kalibutan nga komunidad karon, ang mga mangunguma apektado sang internasyonal nga mga merkado. Sa amo, ang mga mangunguma nagapakigkompetensia sa mga manugpatubas sing kalan-on sa iban nga mga pungsod. Matuod, ang internasyonal nga negosyo nagbukas man sing bag-o nga mga merkado para sa mga produkto sa uma, apang ang bug-os kalibutan nga merkado mahimo nga wala sing kalig-unan. Halimbawa, sang 1998 naputo ang pila ka manugpatubas sing uyas kag manugbaboy sa Canada sang namigado ang ila mga kustomer sa Asia.

Pagkadula sang Kumunidad

Si Propesor Mike Jacobsen sang University of Iowa, nga espesyalista sa mga problema sa kaumhan, nagkomento nga ang krisis sa uma isa man ka krisis sa komunidad sang kaumhan. Sia nagsiling: “Ini nga mga duog nagahatag sing importansia sa mga bata, matinlo, diin luyag mo magminyo kag magpadaku sang imo mga kabataan. Ang mga eskwelahan disente. Hilway sa peligro. Indi bala amo sini nga kahimtangan sa uma ang ginapanan-aw sang mga tawo? Bueno, ang pangabuhi sa sini nga  mga banwa nasandig sing daku sa pila ka magagmay nga uma sang mga pamilya sa palibot.” Subong resulta, ang krisis sa uma makita man sa dagway sang sirado nga mga ospital, eskwelahan, restawran, balaligyaan, kag mga simbahan sa kaumhan nga mga banwa. Ang isa sa labing makagalanyat nga mga aspekto sang kabuhi sa uma, ang suod nga kumunidad sini, nagakadula.

Gani, indi katingalahan nga suno sa magasin nga Newsweek, halos 16 porsiento sang mga Amerikano sa uma ang pigado gid kaayo. Sa iya report nga “The Rural Crisis Downunder,” si Geoffrey Lawrence nagsulat nga sa Australia, “ang pagkawalay palamugnan, indi nagakaigo nga trabaho kag kapigaduhon mas madamo sa kaumhan sangsa mga siudad.” Ang mahuyang nga ekonomiya nagtiklod sa madamo nga pamilya​​—⁠ilabi na sa mga lamharon​​—⁠nga magsaylo sa siudad. Si Sheila, nga nagapanguma upod sa iya pamilya, namangkot: “Tubtob san-o magapadayon ini nga kahimtangan antes maubos na ang luyag magpanguma?”

Bangod sang pagsaylo sang mga lamharon sa mga siudad, mga tigulang na lang ang kalabanan nga nabilin sa madamo nga mga banwa sa kaumhan. Wala lamang madula sini nga mga komunidad ang kapagsik sang mga pamatan-on kundi ang suportar man sa mga tigulang​—⁠sa masami kon san-o kinahanglanon gid ini nga pag-atipan. Halangpunon nga madamo nga tigulang nga mga pumuluyo ang naligban kag nahadlok tungod sining madasig nga mga pagbag-o.

Sa amo, ang krisis sa uma makahalapay kag lapnag. Kita tanan apektado sini. Walay sapayan sini, subong sang ipakita sang amon masunod nga artikulo, may rason sa pagpati nga may katapusan ang krisis sa uma.

[Blurb sa pahina 6]

Sa bug-os kalibutan nga komunidad karon, ang mga mangunguma apektado sang internasyonal nga mga merkado

[Blurb sa pahina 6]

“Tubtob san-o magapadayon ini nga kahimtangan antes maubos na ang luyag magpanguma?”

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 7]

ORGANIKO NGA PAGPANGUMA

Ang organiko nga mga pagkaon labi nga ginabaton. Ang minudo nga baligyaanay sang organiko nga kalan-on sa Canada nagauswag sing mga 15 porsiento kada tuig.

Ano ang organiko nga kalan-on? Ang isa ka report sang Alberta Department of Agriculture, Food and Rural Development naghatag sing kahulugan sa sini subong “kalan-on nga ginatanom paagi sa sistema sang pagpatubas nga, magluwas sa indi paggamit sing sintetiko nga mga kemikal, nagapauswag man sa pagkamauyahon sang duta, pagtanom sing nanarisari nga tanom, indi mahuol nga pag-atipan sa mga sapat kag indi makahalalit sa palibot nga mga pamaagi.”

Ini, siling sang organiko nga mga mangunguma, tuhay gid sa pagpatubas sing kalan-on sa dalagku komersial nga mga pagpanguma. “Sa malapad nga mga uma may huyog sa pagtanom sing isa lang ka sahi sang tanom, nga nagapatubas sing madamo paagi sa paggamit sing madamo nga makinaryas kag himo-tawo nga mga pestisidio kag abono,” sulat ni Katharine Vansittart sa Canadian Geographic. “Dugang pa sa mga lagdo sang mga kemikal nga mahimo mabilin sa pagkaon, mabuhinan ang sustansia sini kon anihon nga hilaw pa, nga kinahanglanon kon dapat ini hakuton sa malayo padulong sa merkado. Agod mapat-od nga maayo ang kahimtangan sang produkto pag-abot sa destinasyon sini, mahimo ini butangan sing kemikal ukon waks, ukon ipaidalom sa radiasyon subong sang X-ray kag gamma ray.”

Sin-o ang nagabakal sing organiko nga kalan-on? Ang report sang Alberta nagsiling nga ang mga bumalakal “nanuhaytuhay halin sa mahunahunaon sa kapagros nga mga tin-edyer, tubtob sa mabinalak-on nga mga iloy, tubtob sa mga tigulang. . . . Indi na sila ang kinaandan lamang nga hippie sang dekada sesenta.”

Apang, indi tanan kumbinsido nga mas maayo ang organiko nga pagkaon. Ang Canadian Geographic nagsiling: “Bangod kinaandan na nga mas mahal ang organiko nga kalan-on, ginaduhaduhaan sang iban ang balor sini nga wala sing pamatuod gikan sa sientipiko nga mga pagtuon agod pamatud-an ang mga benepisyo sini. Ang iban nabalaka tuhoy sa duha ka talaksan nga sistema sa pagkaon nga wala maglakip sa mga imol.” Ang mga sumalakdag sang organiko nga kalan-on nagasabat nga paagi sa pagbag-o sa ginakaon, pagbaligya, kag pagpanagtag, mahimo na ini matigayon sang tanan, bisan ano man ang ila kahimtangan sa pangabuhi. Bangod sang nanuhaytuhay nga mga opinyon kag sientipiko nga impormasyon, ang binais tuhoy sa organiko nga kalan-on madugay pa magtahaw.

[Kahon/Retrato sa pahina 8]

MGA PESTISIDIO—ANG PROBLEMA SANG MANGUNGUMA

Ang mga peste sa tanom sa pila ka bahin sang kalibutan naghalit tubtob sa 75 porsiento sang mga pananom. Ang maathag nga solusyon amo lamang ang pagtanom sing madamo pa. Ang pamantalaan nga Globe and Mail nagreport: “Ang mga mangunguma sa Canada nagtinguha nga makabentaha paagi sa paggamit sing mga pamaagi sa produksion nga gindesinyo sa pagdugang sing mga patubas, agod madamo sila sing mabaligya.” Apang, si Terence McRae, sang departamento sa Canada nga nagaatipan sa palibot nagpaandam: “Madamo sini nga mga pagbag-o ang nagpadugang sang katalagman sa palibot gikan sa pagpanguma.”

Kamusta naman ang paggamit sing mga pestisidio? Naghatag man ini sing problema sa mga mangunguma, bangod padayon gihapon ang debate tuhoy sa pagkaepektibo sang mga pestisidio kag sa mga katalagman nga ginahatag sini sa panglawas. Ginabaton sang isa ka report sang World Health Organization nga wala pa mahibaluan kon daw ano gid ka makahililo kag makatalagam ang kalabanan nga mga pestisidio. Ang mga katalagman mahimo nga maglala samtang ginakaon sang mga sapat ang mga tanom nga ginbombahan sing pestisidio kag nian, ginakaon naman sang mga tawo ang mga sapat.

[Credit Line]

USDA Photo by Doug Wilson