Mga Buhis—Amo Bala ang Bayad sa Isa ka “Sibilisado nga Katilingban”?

“Ang mga buhis amo ang ginabayad naton para sa isa ka sibilisado nga katilingban.”​—⁠Inskripsion sa bilding sang Internal Revenue Service, Washington, D.C.

ANG mga gobierno nagasiling nga ang buhis isa ka kinahanglanon nga lulan​—⁠ang bayad sa isa ka “sibilisado nga katilingban.” Ugyon ka man ukon indi sa sini nga opinyon, indi mapanghiwala nga ang bayad masami nga daku gid.

Ang mga buhis matunga sa duha ka kategoriya: direkta kag indi direkta. Ang income tax [buhis sa kita], corporate tax [buhis sa mga korporasyon], kag property tax [amilyar sa propiedad] mga halimbawa sang direkta nga mga buhis. Sa sini, ang income tax mahimo nga amo gid ang ginakaugtan. Labi na gid ini sa mga pungsod diin ang income tax progresibo​—⁠samtang nagadaku ang imo kita, nagadaku man ang imo ginabayaran nga buhis. Ang mga kritiko nagasiling nga ang progresibo nga mga buhis nagasilot sa lakas nga pagpangabudlay kag kadalag-an.

Ang OECD Observer, isa ka publikasyon sang Organization for Economic Cooperation and Development, nagapahanumdom sa aton nga wala labot sa mga buhis nga ginabayad sa sentral nga gobierno, “ang mga mamumugon mahimo nga dapat magbayad sing lokal, rehiyonal, probinsial ukon pang-estado nga mga income tax dugang sa income tax nga ginapangayo sang sentral nga gobierno. Amo sini ang kahimtangan sa Belgium, Canada, Espanya, Estados Unidos, Iceland, Japan, Korea, sa Nordic nga mga pungsod kag sa Switzerland.”

Ang indi direkta nga mga buhis nagalakip sang sales tax [buhis sa benta], buhis sa mga alak kag mga sigarilyo, kag sang mga buhis sa adwana. Indi ini tanto ka bal-anon apang mabug-at gihapon, ilabi na para sa mga imol. Sa magasin nga Frontline sang India, ang manunulat nga si Jayali Ghosh nagsiling nga indi matuod ang sugidsugid nga ang kasarangan kag manggaranon nga mga manugbayad sing buhis amo ang nagabayad sang daku nga bahin sang buhis sang India. Si Ghosh nagsiling: “Sa mga gobierno sang Estado, kapin sa 95 por siento sang ila kabug-usan nga koleksion sa buhis ang nagagikan sa indi direkta nga mga buhis. . . . Mahimo gid nga mas daku nga bahin sang ginakita nga kuarta sang mga imol ang aktuwal nga ginabayad sa mga buhis, sangsa mga manggaranon.” Ang kabangdanan sini mahimo gid nga amo ang daku nga mga buhis sa mga butang nga ginakonsumo sang masa, subong sang habon kag pagkaon.

Ano gid bala ang ginahimo sang mga gobierno sa tanan nga kuarta nga ginakolekta nila?

Kon Diin Nagakadto ang Kuarta

Matuod, daku nga kantidad sang kuarta ang ginagasto sang mga gobierno sa pagpahikot kag sa  pag-aman sing kinahanglanon nga mga serbisyo. Sa Pransia, halimbawa, 1 sa kada 4 ka tawo ang nagaobra sa gobierno. Nagalakip ini sa mga manunudlo, talapuanan sa post office, talapuanan sa mga museo kag mga ospital, mga pulis, kag iban pa nga mga empleado sang gobierno. Kinahanglan ang mga buhis agod may ipasueldo sa ila. Ginagamit man ang mga buhis sa pagpabuhat sing mga dalan, mga eskwelahan, kag mga ospital kag agod may ibayad sa mga serbisyo subong sang pagpangolekta sing mga basura kag pagdul-ong sing mga sulat.

Ang pagsuportar sa militar isa pa ka rason kon ngaa may ginapangayo nga mga buhis. Ang buhis sa kita una nga ginpangayo sa manggaranon nga mga Briton agod may igasto sa inaway batok sa mga Pranses sang 1799. Apang, sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, ginbuhisan naman sang gobierno sang Britanya ang tanan nga nagaobra nga mga tawo. Sa karon, bisan sa tion sang paghidait, daku gihapon ang ginagasto sa pagsuportar sa militar sang isa ka pungsod. Ginbanta sang Stockholm International Peace Research Institute nga mga 798 bilyones dolyares ang gingasto sang kalibutan para sa militar sang tuig 2000.

Pagdihon sa Katilingban

Ang mga buhis isa man ka paagi sa “pagdihon sa katilingban”​—⁠isa ka paagi agod suportaron ukon pakalainon ang pila ka pamatasan. Halimbawa, katuyuan sang buhis sa alkoholiko nga mga ilimnon nga buhinan ang sobra nga pag-inom. Amo kon ngaa, sa madamo nga pungsod mga 35 porsiento sang bili sang serbesa ang nagakadto sa buhis.

Daku man ang ginabuhis sa tabako. Sa Bagatnan nga Aprika 45 tubtob 50 porsiento sang bili sang isa ka pakete sang sigarilyo ang nagakadto sa buhis. Apang, mahimo nga ang motibo sang gobierno sa sini nga mga buhis indi sa tanan nga tion ang kabalaka sa kaayuhan sang mga banwahanon. Subong sang ginsiling sang manunulat nga si Kenneth Warner sa magasin nga Foreign Policy, ang tabako “isa ka mabaskog nga puersa sang ekonomiya nga nagapatubas kada tuig sing ginatos ka bilyon nga dolyares gikan sa mga benta kag mga bilyones pa gikan sa mga buhis.”

Ang isa ka talalupangdon nga halimbawa sang pagdihon sa katilingban natabo sang temprano nga bahin sang ika-20 nga siglo. Gintinguhaan sang mga manugbuhat sing kasuguan sang Estados Unidos nga buhinan ang pagporma sing dinastiya sang manggaranon nga mga pamilya. Paano? Paagi sa ginatawag nga estate tax. Kon mapatay ang isa ka manggaranon nga tawo, daku nga bahin sang iya natipon nga manggad ang nagakadto sa buhis. Ang mga sumalakdag sini nga buhis nagarason nga “ginasaylo [sini nga buhis] ang manggad gikan sa pamilya sang mga halangdon pakadto sa mga banwahanon.” Maayo kuntani ini, apang nakahimo ang manggaranon nga mga manugbayad sing buhis sing pila ka estratehiya agod indi matam-an sini nga buhis.

Ang buhis padayon nga ginagamit agod sakdagon ang nanuhaytuhay nga mga isyu sang katilingban, subong sang palibot. Ang The Environmental Magazine nagreport: “Ginbag-o sining karon lang sang siam ka pungsod sa Nakatundan nga Europa ang ila buhis may kaangtanan sa palibot, sa masami agod buhinan ang mga elemento nga nagadagta sa hangin.” Ang progresibo nga mga income tax, nga ginsambit kaina, isa pa ka pagtinguha sa pagdihon sa katilingban; ang ideya amo nga buhinan ang kal-ang sa ulot sang mga manggaranon kag mga imol. Ginabuhinan man sang iban nga gobierno ang buhis nga ginabayad sang mga tawo nga nagahatag sing mga donasyon ukon sang mga mag-asawa nga may mga kabataan.

Ngaa Tuman ka Komplikado?

Sa kada tion nga may ginabuko nga isa ka bag-o nga buhis, ginatinguhaan sang mga lehislador nga malikawan ang posible nga diperensia sa kasuguan. Dumduma: Daku nga kantidad sang kuarta ang nadalahig. Ang resulta? Ang mga kasuguan tuhoy sa buhis masami nga tuman ka komplikado kag teknikal. Ang isa ka artikulo sa magasin nga Time nagpaathag nga ang madamo nga komplikasyon sa kasuguan sang Estados Unidos sa buhis “amo ang kon ano ang matawag nga kinitaan,” buot silingon, ang pagpat-od kon ano ang mabuhisan. Ang dugang pa nga mga komplikasyon nagagikan sa madamo kaayo nga kasuguan nga “nagatugot sang nanuhaytuhay nga mga deduction (buhin) kag mga exemption (indi lakip).” Apang, indi lamang Estados Unidos ang may komplikado nga mga kasuguan sa buhis. Ang pinakaulihi nga edisyon sang mga kasuguan sa buhis sang United Kingdom nakalab-ot sa 9,521 ka pahina, amo kon ngaa napulo ka tomo ang napuno sini.

Ang Office of Tax Policy Research sa University of Michigan nagreport: “Kada tuig ang mga manugbayad sing buhis sa Estados Unidos nagahinguyang sing kapin sa tatlo ka bilyon ka oras sa pagsulat sa mga pormas para sa ila balayran nga buhis. . . . Sa kabilugan, ang tion kag kuarta nga ginahinguyang sang mga manugbayad sing buhis sang Estados Unidos [sa pagsulat sa mga pormas para sa balayran nga buhis] nagalab-ot sa $100 bilyones kada tuig, ukon mga 10% sang buhis nga ginakolekta. Ang daku nga kabangdanan sini amo ang makalilibog nga pagkakomplikado sang kasuguan sa income tax.” Si Reuben, nga ginsambit sa umpisa sang una nga artikulo sini nga serye, nagsiling: “Ako anay ang nagahanda sang mga pormas para sa akon balayran nga mga buhis, apang mauyang ini sa tiempo, kag masami nga sa pamatyagan ko sobra ang ginabayad ko. Gani nagabayad na lang ako karon agod ipahimo ini sa isa ka accountant.”​—⁠Tan-awa ang kahon  nga “Pagsunod sa mga Kasuguan sa Buhis,” sa pahina 8.

Ang Iban Nagabayad, ang Iban Nagalikaw, kag ang Iban pa Nagalikaw Gid

Pakulahaw nga ginakilala sang kalabanan nga mga tawo ang mga benepisyo nga ginadala sang mga buhis sa ila komunidad. Ang pangulo sang British Inland Revenue nagpaathag anay: “Wala sing bisan sin-o nga nalipay sa pagbayad sing income tax, apang pila lamang ang nagabais nga mangin mas maayo ang kahimtangan naton kon wala ini.” Ginabanta sang iban nga tubtob sa 90 porsiento sa Estados Unidos ang nagabayad sing buhis. Ang isa ka awtoridad sa buhis nagbaton: “Masami nga ang kabangdanan sang indi pagbayad amo ang kabudlayan sa pagsunod sa kasuguan kag mga pamaagi, indi ang hungod nga paglikaw.”

Walay sapayan sini, madamo ang nagapangita sing mga paagi agod makalikaw sa pagbayad sing mga buhis. Halimbawa, binagbinaga ang ginsiling sang isa ka artikulo sa U.⁠S.News & World Report tuhoy sa mga corporate tax: “Madamo nga kompanya ang nagapangita sing legal nga mga paagi agod malikawan ang pagbayad sing daku nga bahin sang ila buhis​—⁠kon kaisa sang bug-os nga buhis​—⁠paagi sa ginatawag nga tax break ukon mga butang nga buluhinon sa balayran nga buhis kag mga pagmaniobra sa kuentada.” Sa paghatag sing isa ka halimbawa sang isa ka tuso nga padihot, ang artikulo nagpadayon: “Ang isa ka korporasyon sa Estados Unidos nagabukas sing isa ka kompanya sa iban nga pungsod nga paborable ang kadakuon sang buhis nga ginasukot. Sa paghimo sini, ang palakat sa Estados Unidos  mangin kontrolado na sang kompanya nga ginbuksan sa iban nga pungsod.” Amo kon ngaa nakalikaw ang kompanya sa pagbayad sing buhis sa Estados Unidos​—⁠nga kuntani magalab-ot sa 35 porsiento​—⁠bisan pa nga ang “opisina sang ulong-talatapan sa iban nga pungsod daw isa lamang ka filing cabinet kag mailbox.”

Kag may yara pa mga tawo nga nagalikaw gid sa pagbayad sing buhis. Suno sa report, ang paglikaw sa buhis ginatamod nga isa ka “pungsudnon nga isport” sa isa ka pungsod sa Europa. Suno sa isa ka surbe sa Estados Unidos, 58 porsiento lamang sang mga lalaki nga nagaedad sa ulot sang 25 kag 29 anyos ang nagapati nga sayop ang indi pagdeklarar sang imo bug-os nga kinitaan. Ang mga awtor sini nga surbe nagbaton: “Ginapakita sang report nga indi maayo ang pamatasan kag moralidad sang aton katilingban.” Sa Mexico ginabanta nga mga 35 porsiento ang nagalikaw gid sa pagbayad sing buhis.

Sa kabilugan, ginakilala sang mga tawo nga kinahanglan ang mga buhis kag handa sila nga ibayad ang ila nagakaigo nga bahin. Apang, daw matuod ang bantog nga hulubaton nga ginpadungog kay Tiberio Cesar: “Dapat nga alutan, indi pagpanitan, sang maayong manugbantay ang iya panong.” Kon ginabatyag mo nga biktima ikaw sang isa ka sistema nga mabug-at, indi makatarunganon, kag sobra ka komplikado, paano mo dapat tamdon ang pagbayad sing mga buhis?

[Kahon sa pahina 7]

Mamensar Anay Antes Magsaylo!

Indi palareho ang mga sistema sa buhis sang lainlain nga mga pungsod. Sa katunayan, ang lokal nga mga income tax mahimo nga indi gid palareho sa sulod sang isa ka pungsod. Mas maayo bala nga magsaylo sa isa ka duog nga mas manubo ang buhis ? Basi, apang dapat ka mamensar anay antes ka magsaylo.

Halimbawa, ginpahanumdom sang isa ka artikulo sa OECD Observer ang mga bumalasa nga indi lamang ang kadakuon sang income tax ang dapat binagbinagon. Nagsiling ini: “Ang aktual nga buhis sang indibiduwal apektado man sang nanuhaytuhay nga mga deduction.” Halimbawa, manubo ang income tax sa iban nga mga pungsod. Apang “diutay nga bulig, mga deduction kag mga exemption” ang ginatanyag nila. Subong resulta, mas daku ang ginabayad sang isa didto sangsa mga pungsod nga may mas mataas nga buhis nga nagatanyag sing kapin nga tax exemption kag deduction.

Sa Estados Unidos, nagaplano ang iban nga magsaylo sa mga estado nga wala sing income tax. Apang nagakahulugan gid bala ini nga makakinot ang isa? Indi suno sa Kiplinger’s Personal Finance, nga nagsiling: “Sa pila ka kaso, ginapakita sang amon pagpanalawsaw nga ang mga estado nga wala sing income tax nagabawi sa mas mataas nga mga amilyar, sales tax kag iban pa nga mga kategoriya sang buhis.”

[Kahon sa pahina 8]

Pagsunod sa mga Kasuguan sa Buhis

Para sa madamo sa aton, ang pagbayad sing buhis mahago kag mabudlay. Amo kon ngaa nangayo ang Magmata! sa isa ka eksperto sa buhis sing pila ka praktikal nga mga panugda.

“Mangayo sing maayo nga laygay. Importante ini, kay mahimo nga komplikado ang kasuguan sa buhis, kag ang pagkaignorante sa kasuguan talagsa lang ginabaton subong isa ka makatarunganon nga rason sa indi pagsunod. Bisan pa mahimo hunahunaon sang isa nga nagabayad sing buhis nga ang mga opisyales sa buhis mga kaaway, masami nga nagahatag sila sing sibu kag simple nga mga instruksion kon ano ang imo himuon sa imo balayran nga buhis. Mas luyag sang mga awtoridad sa buhis nga sa una pa lang nga tion husto ang imo ginasulat sa pormas nga ginagamit sa pagbayad sang imo buhis. Indi nila luyag nga hingabuton ka bangod sang imo indi pagsunod.

“Kon komplikado ang imo balayran nga buhis, mangayo sing laygay gikan sa isa nga propesyonal sa buhis. Apang mag-andam ka! Bisan pa madamo nga propesyonal sa buhis ang interesado sa pagbulig sa imo, madamo man ang indi. Mangayo sing rekomendasyon gikan sa isa ka masaligan nga abyan ukon kakilala sa negosyo, kag usisaa ang iya mga kredensial.

“Maghulag gilayon. Mahimo nga daku gid ang multa sa atrasado na nga pagsumiter sing impormasyon.

“Hupti nga mahipid ang imo mga rekord. Kon ano man ang imo sistema sa pag-atipan sang imo kuenta, dapat nga sibu ini sa tion. Sa amo, indi ka na mabudlayan kon mag-abot ang tion nga magbayad ka na sang imo buhis. Yara ka man sa mas maayo nga posisyon pananglit ma-audit ang imo mga rekord.

“Mangin bunayag. Mahimo masulay ka nga mangdaya ukon ayhan ideyahan ang mga regulasyon. Apang madamo sing matanda nga mga paagi ang opisyales sa buhis sa pagmutik sang pagbinutig. Maayo gid nga mangin bunayag pirme.

“Hibalua ang nagakatabo. Kon ang imo ginbayaran nga mag-atipan sang imo buhis magsumiter sing indi sibu nga impormasyon, ikaw gihapon ang may salabton. Gani pat-ura nga ginasunod sang imo tiglawas ang imo ginasiling.”

[Retrato sa pahina 7]

Sa madamo nga pungsod daku ang buhis sa mga produkto sang tabako kag sa alkoholiko nga mga ilimnon

[Retrato sa pahina 8, 9]

 Ginagasto ang mga buhis sa madamo nga serbisyo nga mahimo ginapasapayanan naton