Kon ang mga Kuring Mag-ila

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

GINATIID sang manunukob ang iya tulukbon. Nagdulog ini sing makadali nga nagakuob. Ang mga maskulo nag-unat sa idalom sang dalagdalagon nga bulbol. Nian, kaangay sang baslay nga ginbuy-an halin sa pana, gindamhagan sini ang iya tulukbon. Paagi sa pagtukmo sini sang iya tiil nga may malaba nga mga kuko, nadakpan sang kuring ang iya biktima kag gindugmo ini sa duta.

Natabo ini indi sa Aprika kundi sa Australia. Ang mapagsik nga sapat indi ang makusog nga leon kundi ang magamay nga sapat nga nakilala subong kuring mundo. Ginabulubanta nga may 12 milyones ka kuring mundo nga nagalagaw sa mga kagulangan sa naaminhan nga bahin sang Australia, sa matugnaw nga kabukiran sa nabagatnan, kag sa mainit nga mga desyerto sa sentral nga kapatagan.

Ano ang Kuring Mundo?

Ang kuring mundo sa Australia daw pareho sa anta nga mga kuring bangod amo man ini ang ila ginhalinan. Pareho man ang duag sang ila bulbol​​—⁠⁠itom, puti, abuabuhon, dalagdalagon​​—⁠⁠kag pareho man ang desinyo, lakip ang kambang, ligom, ukon gurayguray. Apang ang mga kuring mundo may mas dalagku nga mga liog kag abaga sangsa anta nga mga kuring. Ang laki nagabug-at sing mga 3 tubtob 6 ka kilo, kag ang bayi sing mga 2 tubtob 4 ka kilo. Samtang ang anta nga mga kuring pirme nagadepende sa mga tawo, ang mga kuring mundo mabuhi gid nga layaw kag maila gid sa mga tawo.

 Ang ginhalinan sining mga kuring mundo amo ang mga kuring nga dala sang nahauna nga mga pumuluyo sa Australia nga halin sa Europa, kag sang ika-19 nga siglo, naglapnag ang mga kuring sa bug-os nga kontinente. Madamo nga mga kuring ang nakabuhi kag nangin ilahas. Ang iban ginbuy-an sing hungod sang katuigan 1880, agod punggan ang halit sang mga kuneho sa mga pastuhan. Nakapasibu dayon ang mga kuring sa ila bag-o nga puluy-an kag isa ini sang nagdamo gid nga mga sapat nga gindala sa Australia. Karon, may mga kuring mundo sa bisan diin nga bahin sang Australia, pati na sa madamo nga magamay nga mga isla sini.

Mapasibusibuon Gid nga mga Kolonista

Palabata gid ang mga kuring mundo. Ang isa ka bayi nga kuring mundo makabata sing tubtob pito sa isa lang ka pagbata antes ini mag-edad sing isa ka tuig. Sarang dayon ini makabata sing tubtob tatlo ka beses sa isa ka tuig, nga sa kada pagbata may apat tubtob pito ka buto. Kag padayon ini nga makabata tubtob buhi ini sa sulod sang pito ukon walo ka tuig. Kon makabata sing tatlo ka bayi kag tatlo ka laki kada tuig kag ang bata sini nga bayi magbata man pareho niya, sa sulod sang pito ka tuig, ang isa ka kuring mundo posible nga may pila ka libo nga kaliwat.

Apang indi lamang ang pagbata sing madamo ang kinahanglanon agod mabuhi ini sa mabudlay nga klima sang Australia. Ang mga kuring mundo masami nga nagapanginaon kon gab-i ukon sa aga. Nagalikaw sila sa init sang adlaw paagi sa pagtulog sa may guhab nga kahoy ukon sa buho sang mga kuneho. Dugang pa, ang mga kuring mundo mabuhi bisan sa tuman kainit nga desyerto bangod indi na kinahanglan nga mag-inom ini sing tubig agod mabuhi​​—⁠⁠sarang nila matigayon ang kinahanglanon nila nga tubig gikan sa unod sang buhi nila nga kalan-on.

Ang mga kuring mundo sarang man makapasibu sa ila ginakaon. Bisan pa nga luyag gid nila ang mga kuneho, ang New South Wales National Parks and Wildlife Service nagsiling: “Ang mga kuring mundo nagapatay kag nagakaon sing kapin sa 100 ka sahi sang tumandok nga mga pispis sa Australia, 50 ka sahi sang mamalya kag marsupial, 50 ka sahi sang reptilya, kag madamo nga sahi sang mga paka kag invertebrate.” Kag maasab gid sila. Ang isa ka laki nga kuring mundo makakaon sing 5 tubtob 8 ka porsiento sang kabug-aton sang iya lawas kada adlaw. Kon may mga miyaw ini, ang isa ka bayi makakaon sing tubtob 20 porsiento sang kabug-aton sang iya lawas kada adlaw. Sa isa ka naligwin nga isla, ang 375 lamang ka kuring mundo nakakaon sing 56,000 ka kuneho kag 58,000 ka pispis sa dagat sa isa ka tuig.

Kalabanan sang tumandok nga mga sapat sa Australia indi makadaug sa kuring mundo. Suno sa Ecos, isa ka magasin tuhoy sa palibot, ginahunahuna nga bangod manunukob ini, ang mga kuring mundo amo ang rason kon ngaa “limitado lamang ang kadalag-an sang mga programa nga padamuon ang mga mamalya nga yara sa katalagman nga mapapas sa kigas nga Australia.”

Hinuptanan Ukon Peste?

Sugod pa sa tion sang dumaan nga Egipto, ang mga kuring nangin paborito nga mga hinuptanan. Sa Australia, 37 porsiento sang mga panimalay ang di-magkubos may isa ka kuring. Madamo sining mga kuring ang wala ginakapon, kag ang mga miyaw nga wala naluyagan ginatapok sa mga kaiping nga mga kakahuyan, diin nagadaku ini, nagapamata, kag nagadugang sa kadamuon sang kuring mundo.

Agod indi mangin peste sa palibot ang palangga nga hinuptanan, ang National Parks and Wildlife Service sa Australia nagapanugda sang masunod: Indi pagpagua-a ang imo kuring sa puluy-an, ilabi na kon gab-i. Pakan-a ini sing maayo. Tandai ang imo kuring sing higot sa liog, ukon ngalan, ukon lubngi sing microchip. Butangi sing tatlo ka daku nga kilingkiling ang imo kuring agod mahadlukan ang mga ilahas. Kapuna ang imo kuring. Kudali ang imo ugsaran nga indi makagua ang imo kuring.

Ang paghimo sining mga panugda magasto sa tion kag kuarta. Apang sa mga maluyagon sang kuring sa Australia, diutay lang ini nga butang.

[Retrato sa pahina 20]

Isa sa 12 ka milyon nga kuring mundo sa Australia

[Credit Line]

Joel Winter/NSW National Parks and Wildlife Service, Australia

[Picture Credit Line sa pahina 21]

With permission of The Department of Natural Resources and Mines