Nagaulan Naman Liwat!

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA IRELAND

“Ay abaw! Nagaulan naman liwat!”

Nasiling mo na bala ini? Ano ang batyagon mo, halimbawa, kon mamasyar ka sa isa ka matahom nga duog sa Atlantic Coast sa Ireland sa tig-ilinit, kag ginalauman mo ang maayo nga tiempo agod makita mo ang matahom nga talan-awon, apang sa baylo mabaskog ang hangin kag madamol ang ulan. Sa tion kaangay sini, madali naton malipatan nga dapat kita magpasalamat tungod sa ulan. Kon wala ang ulan, wala man kita diri ukon ang matahom nga mga talan-awon!

Sa tapos mabasa sang ulan ang duta, indi malikawan nga maulan liwat, daw subong bala nga wala nagakahubas ang ulan. Ngaa subong sini? Bangod sang tumalagsahon nga sistema sang pagresiklo. Bisan ang tuman kalip-ot nga pagbinagbinag sa tatlo ka pinakaimportante nga hugna sining kinahanglanon gid kag nagasakdag-kabuhi nga sistema​—⁠nga amo ang pag-alisngaw (evaporation), paghulas (condensation), kag pag-ulan (precipitation)​—⁠nagapakita nga indi ini wala namunamo nga sistema. Ginapaathag sang isa ka libro nga isa ini ka masibod nga proseso nga “nagapanghikot suno sa permanente kag wala nagabag-o nga mga kasuguan.”

Pag-alisngaw

Mga 97 porsiento sang tubig sa duta ang yara sa kadagatan. Ang kalabanan nga iban pa yara sa porma sang mga yelo sa duta ukon sa mga linaw kag sa balasbalason kag batuhon nga anib sang duta nga may tubig. Siempre, indi naton mainom ang tubig sa kadagatan. Sa pagpalanog sang panganduhoy sang isa ka marinero sa binalaybay nga “The Rime of the Ancient Mariner,”⁠⁠ * sa kadagatan isa ini ka kahimtangan nga ‘tubig, tubig, bisan diin lang, apang wala sing bisan isa ka tulo nga mainom.’

Antes mahimo imnon ang tubig sa dagat, nagaagi ini sa madamo kag masibod nga proseso. Una, nagausbong ini, kag nangin isa ka gas​​—⁠⁠alisngaw. Kada tuig, ang init sang adlaw nagahigop pakadto sa atmospera sang mga 400,000 kilometros kubikos nga tubig gikan sa duta kag dagat. Sang dumaan nga mga tion, gindayaw ni Elihu ang Dios tungod sini nga proseso, nga nagasiling: “Ginakuha niya ang tubig gikan sa dagat kag ginahimo niya ini nga ulan  gikan sa alipuop.”​​—⁠⁠Job 36:​27, The New English Bible.

Ang atmospera mismo “isa ka sistema sang halos indi mapatihan nga kasibod,” nga nagalab-ot sa kapin sa 400 kilometros sa kahawaan. Ang aton tubig ginaresiklo sa 10 tubtob 20 kilometros sa ibabaw mismo sang duta. Ini nga bahin, nga ginatawag troposphere, ginalaragway sang libro nga Our Fragile Water Planet subong “ang bahin nga malapit sa kadaygan sang duta, ang duog sang mga panganod, ulan, niebe, buhawi, kag bagyo.”

Kon mas mainit ang hangin, mas madamo nga tubig ang mahuptan sini. Amo kon ngaa ang imo mga linabhan madasig magmala sa mainit kag mahangin nga adlaw. Ang atmospera sa tropikal nga mga rehiyon may pinakamadamo nga tubig. ‘Kon amo,’ mahimo ipamangkot mo, ‘paano ining tanan nga tubig nagakadto sa iban nga mga duog diin kinahanglanon ini?’ Paagi sa mabaskog nga mga sistema sang hangin nga nagalibot sa globo. Naporma ini bangod sang paagi sang pagtiyog sang duta sa ehe sini kag bangod ang pila ka bahin sang kadaygan sang duta mas nagainit sangsa iban nga bahin, amo nga ang atmospera padayon nga nagagiho.

Ang aton nagagiho nga atmospera may daku nga mga hugpong sang hangin (air mass)​​—⁠⁠hangin nga halos may palareho nga temperatura. Daw ano ini ka daku? Matuptupan sini ang kalaparon nga tubtob sa pila ka milyon ka kilometros kuadrados. Ang mas mainit nga mga hangin nagahalin sa Tropiko nga mga duog, kag ang mas mabugnaw nagahalin sa Artika kag Antartika nga mga duog. Ining mga hugpong sang hangin amo ang nagadala sing madamo nga tubig sa atmospera.

Ang isa pa ka sampaton nga desinyo makita sa giho sang alisngaw sa atmospera. Ginasaylo sini ang init halin sa sobra kainit nga mga bahin, subong  sang Tropiko, pakadto sa mga bahin nga nagakinahanglan sing dugang nga init. Kay kon indi, ang pila ka bahin sang duta di-malikawan nga labi nga magainit.

Paghulas

Bisan pa nagapanghikot sing importante ang alisngaw sa atmospera, indi gid sini mabunyagan ang duta kon magpabilin lamang ini didto. Halimbawa, ang atmospera sa ibabaw sang Sahara Desert may madamo nga hun-og, apang ang duog nagapabilin nga kigas. Paano ang hun-og sa atmospera nagabalik sa duta? Una, nagahulas ini, kag liwat nga mangin likido.

Mahimo nga nakakita ka na sang hulas sa banyo kon ang mainit nga alisngaw gikan sa mainit nga tubig nagatupa sa mabugnaw nga bintana ukon salaming. Amo man sini ang nagakatabo kon magnubo ang temperatura sang hangin samtang nagapaibabaw ini sa mas mabugnaw nga kataason. Ngaa nagapaibabaw ang hangin? Nagakatabo ini kon ang mainit nga hangin ginatulod paibabaw sang mas mabug-at kag mabugnaw nga hangin. Kon kaisa nagapaibabaw ang hangin bangod sang mga kabukiran. Sa iban pa nga higayon, ilabi na sa tropikal nga mga duog, ginadala ini paibabaw paagi sa mga convection current ukon paggiho sang init sa atmospera nga nagaresulta sa paghulas kag pagporma sing panganod.

‘Apang,’ mahimo ipamangkot mo, ‘ano ang yara sa atmospera agod ini nga alisngaw makahulas?’ Ang atmospera puno sing tuman kagamay nga mga butang ukon mga particle​​—⁠⁠subong sang aso, yab-ok, kag asin sang dagat. Samtang ang pila ka hangin nagabugnaw, ang alisngaw nagahulas sa sining tuman kagamay nga mga butang, kag nangin mga nucleus sang magagmay nga mga tinulo sang tubig. Nian, ining tuman kagamay nga mga tinulo sang tubig sarang makita sa porma sang mga panganod.

Apang, ini nga tubig wala gilayon nagakahulog sa duta bisan pa ang tubig 800 ka pilo nga mas mabug-at sangsa hangin. Ngaa? Ang sabat amo nga ang tagsa ka indibiduwal nga tinulo sang tubig sa panganod tuman gid ka gamay kag kamag-an amo nga makalutaw ini sa huyop sang hangin. Si Elihu, nga ginsambit kaina, natingala gid sa sining makawiwili nga bahin sang siklo sang tubig sang nagsiling sia tuhoy sa “paglupad sang mga gal-um sa langit, paagi sa makatilingala nga kinaadman sang Dios.” (Job 37:​16, Maayong Balita nga Biblia) Indi bala makatilingala mahisayran nga ang magamay kag daw malum-ok nga panganod nga nagalutaw sa kahanginan sa ibabaw nimo mahimo nagaunod sing 100 tubtob 1,000 ka tonelada nga tubig?

 Pag-ulan

Madamo nga panganod ang wala nagaresulta sa ulan. Medyo mahapos ipaathag kon paano ang tubig nakalab-ot sa atmospera kag kon paano ang mga panganod nagalutaw sa kalangitan. “Ang mabudlay gid,” siling sang isa ka manunulat, “amo ang pagpaathag kon paano ang tubig nagatupa” liwat sa duta.​​—⁠⁠The Challenge of the Atmosphere.

Nagakinahanglan sing “isa ka milyon ukon kapin pa nga tinulo sang panganod” agod makaporma sing isa ka magamay nga tulo sang ulan. Daw wala gid sing isa nga makasabat sing eksakto sa kon paano ining tuman ka gamay nga nagautaw-utaw nga mga tinulo sang panganod mangin mga isa ka bilyon ka tonelada nga tubig nga nagatupa sa duta kada minuto adlaw-adlaw. Ining tuman ka gamay nga tinulo sang panganod bala nagatingob agod magporma sing daku nga tinulo sang ulan? Amo sini ang nagakatabo kon kaisa. Mahimo nga amo sini ang ginatunaan sang pagporma sang ulan sa mga duog subong sang Tropiko. Apang haluson sini mapaathag kon “paano nagaporma ang ulan” sa mga duog subong sang Atlantic Coast sa Ireland.

Sa sini nga duog, ang tuman ka gamay nga mga tinulo sang panganod wala lamang nagatingob agod mangin daku nga tinulo sang ulan. Paagi sa mga mekanismo nga indi mahangpan sing bug-os, nagaporma ini subong magagmay nga mga kristal sang yelo. Nagagrupo ini sing tingob agod mangin “isa sa labing maayo nga mga obra maestra sang kinaugali”​​—⁠⁠ang snowflake. Samtang nagadaku kag nagabug-at ang mga snowflake, indi na ini masarangan sang nagapaibabaw nga huyop sang hangin kag nagasugod sa pagtupa sa duta. Kon sobra ini kabugnaw, nagakahulog ini subong niebe​​—⁠⁠binilyon sini ang nagaulan subong niebe. Apang kon mahulog ini kag makaagi sa anib sang mainit nga hangin, ang mga snowflakes nagakatunaw kag nangin ulan. Sa amo, ang niebe indi ulan nga nagyelo. Sa baylo, ang kalabanan nga ulan, sa iguigo sing klima nga mga duog, nagasugod subong niebe, nga dayon nagakatunaw samtang nagakahulog ini sa duta.

Gani pagkatapos makalakbay sing ayhan linibo ka kilometros, nga nagalakip sang masibod nga mga proseso nga wala pa mahangpan sing bug-os, ang ulan nagabalik. Huo, mahimo nga ginaupangan sini kon kaisa ang imo personal nga mga plano kag buluhaton. Apang bangod sining proseso, may yara kita pirme suplay nga tubig. Huo, ang ulan isa gid ka pagpakamaayo. Gani ayhan sa masunod nga tion nga nagatupa ang ulan sa imo guya, magapasalamat ka na tungod sining regalo sang Dios.

[Nota]

[Kahon/Diagram sa pahina 14]

Kon Paano Naporma ang mga Yelo nga Bato

“Ang yelo,” siling sang libro nga Weather, “amo ang tumalagsahon nga resulta sang dalagku, kag mabaskog nga mga gal-um.” Kon ang magagmay nga mga tinulo sang panganod nagahulas sa magagmay nga mga nucleus sa mga gal-um, kon kaisa maagyan ini sang mabaskog nga nagapaibabaw nga hangin, nga nagadala sini sa mas mataas kag makapakusog nga bahin sang panganod. Sa sining makapakusog nga temperatura, ang iban nga magagmay nga mga tinulo nagahulas sa bag-o lang naporma nga ulan kag nagakusog gilayon. Ini nga proseso nagasulitsulit, kag ang nagyelo nga tulo sang ulan nagapaibabaw-paidalom, nagasulod-gua sa nakusog nga bahin. Sa kada tion nga ang nakusog nga tulo sang ulan ginakulapan sang bag-o nga anib sang yelo, labi ini nga nagabug-at, kag nagadugang ang mga anib sini kaangay sang sibuyas. Sa ulihi, tuman na ini kabug-at amo nga indi na ini masarangan sang nagapaibabaw nga hangin sa panganod kag nagakahulog sa duta subong solido, nga yelo nga bato. “Kon kaisa,” siling sang Atmosphere, Weather and Climate, “ang mga yelo nga bato mahimo magdaku katama, nga nagabug-at sing tubtob sa 0.76 ka kilo [1.68 ka libra] ang kada isa.”

[Diagram]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

yelo

↑ nagapaibabaw nga hangin

makapakusog nga bahin .........................

↓ nagapaidalom nga hangin

[Kahon/Mga retrato sa pahina 15]

Nahibaluan Mo Bala?

Sa promedyo, ang tubig nga yara sa atmospera sa bug-os nga kalibutan iguigo lamang sa mga napulo ka adlaw nga suplay sang ulan.

Ang isa ka bagyo sa tig-ilinit makapagua sing enerhiya subong sang isa ka dosena nga bomba nga nagtupa sa Hiroshima sadtong Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Mga 45,000 ka bagyo ang nagakatabo kada adlaw sa bug-os nga kalibutan.

Ang direkta nga init halin sa adlaw indi amo ang panguna nga nagapainit sa atmospera. Ang kalabanan sining init nga enerhiya nagalapos lang sa atmospera. Ginapainit ini sang enerhiya nga nagausbong pabalik sa atmospera gikan sa mainit nga kadaygan sang duta.

Ang tubig amo lamang ang bugana nga butang nga masapwan sa duta nga nagaluntad sing dungan sa pareho nga duog sa tatlo ka kahimtangan​​—⁠⁠solido, likido, kag gas.

Ang alipuop isa lamang ka panganod nga naporma sa nibel sang duta.

[Diagram/Mga retrato sa pahina 16, 17]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Yara sa kadagatan ang 97 porsiento sang tubig sa duta

Ang init gikan sa adlaw nagapaalisngaw sa tubig

Ang alisngaw nagahulas kag nagaporma sing mga panganod

Ginapagua sang mga panganod ang tubig paagi sa pag-ulan

Mga tinulo sang ulan kag mga snowflake