Pagbantay sa Kalibutan

“Ubanon” nga mga Kriminal

“Gintukod ang nahauna nga ekstension sa prisuhan sang Britanya nga ginpasibu sing pinasahi para sa tigulang nga mga priso bangod sang gulpi nga pagdamo sang mga pensionado nga nangin kriminal,” report sang The Sunday Times sa London. Ini nga ekstension, sa isa ka prisuhan sa Portsmouth, may de-motor nga pulungkuan nga nagasaka-panaug sa hagdanan, ginpasibu nga mga galamiton sa gym, kag talapuanan nga ginhanas subong mga nars. Ginpakita sang panalawsaw nga kapin sa 100,000 ka pensionado ang “naghimo​​—⁠⁠ukon nagplano nga maghimo​​—⁠⁠sing krimen” agod madugangan ang ila mga benepisyo halin sa gobierno kag mga pension. Ang iban nagbaligya sing droga, nagpangawti sa mga tiendahan, ilegal nga nag-importar sing sigarilyo kag de-alkohol nga ilimnon sa Britanya, kag nagpangawat pa gani sa mga bangko. Sang 1990, 355 ka pensionado ang ginpriso, apang sang 2000, nangin 1,138 sila. Madamo sa ila ang wala anay sing rekord nga krimen apang “napilitan nga padayunon ang naandan nga pagpangabuhi,” siling sang kriminologo nga si Bill Tupman. “Indi sila ang pinakaimol nga mga pensionado kundi bahin sila sang kasarangan nga mga grupo sang mapisan kag masinulundon sa kasuguan nga mga tawo sa bug-os nila nga kabuhi.”

 Kon Paano Nagakit-anay ang Mag-iloy nga mga Seal

Kon magpauli ang mga iloy nga seal pagligad sang pila ka semana nga pagpanginaon sa dagat, dapat pangitaon sang mga iloy ang ila mga bata nga bag-o bun-ag sa isa ka magahod nga kadam-an sang ginatos ka iban pa nga adulto kag bata nga mga seal. Paano nila ini ginahimo? Suno sa The Vancouver Sun sa Canada, “makilala na sang mga bata ang tingog sang ila iloy sa sulod lamang sang duha ka adlaw pagkatapos sila mabun-ag kag madali makilala sang mga iloy ang tingog sang ila bata.” Ginpakita sang isa ka pagtuon sa Amsterdam Island sa Indian Ocean nga “nagakit-anay ang mag-iloy sa sulod lamang sang pito ka minuto sa tapos makapauli ang iloy halin sa iya una nga pagkadto sa dagat,” siling sang Sun. “Patition sang iloy ang iya lamang bata kag mabangis sia kon kaisa sa iban nga mga bata,” siling ni Dr. Isabelle Charrier, nga naghimo sang pagtuon, “gani importante nga makilala sang bata ang iya iloy.”

Ang Mandarin Chinese kag ang Utok

Gingamit sining karon lang sang sikologo nga si Dr. Sophie Scott kag sang iya mga kaupod sa London kag Oxford ang mga brain scan agod mahibaluan kon diin nga bahin sang utok ang nagabulig sa aton agod mahangpan ang hambal. Natukiban sang mga manalawsaw nga kon mabatian sang Ingles nga mga humalambal ang Ingles, nagapanghikot ang ila nawala nga temporal lobe. Apang, “kon mabatian sang mga nagahambal sing Mandarin Chinese ang ila tumandok nga lenguahe, nangin masako ang natuo kag nawala nga mga temporal lobe,” report sang pamantalaan nga The Guardian. Ngaa? “Ang nawala nga temporal lobe normal nga may labot sa pag-angot sang mga tunog sa mga tinaga; ang natuo nga bahin sa paghangop sa melodiya kag tono,” paathag sang pamantalaan. “Sa Mandarin, ang tuhay nga tono may tuhay nga kahulugan: halimbawa, ang ‘ma’ mahimo magkahulugan sing iloy, pagsabdong, kabayo ukon lanot,” depende sa tono. Si Dr. Scott nagsiling: “Sa banta namon ginahangop sang mga nagahambal sing Mandarin ang tono kag melodiya sa natuo nga temporal lobe agod mahibaluan ang husto nga kahulugan sang ginahambal.”

Nagapaindis-indis Liwat Para sa Pinakamataas nga Bilding sa Bug-os nga Kalibutan

“Ang mga arkitekto sang mga siudad sa bug-os nga kalibutan nagapaindis-indis liwat sa pagtukod sang pinakamataas nga bilding sa bug-os nga kalibutan,” siling sang The Wall Street Journal. Ginatukod karon sa Taipei, Taiwan, ang isa ka bilding nga ginapaabot nga magataas sing 508 metros​​—⁠⁠nga mas mataas sing mga 90 metros sangsa Twin Towers anay sa siudad sang New York. Ginahikutar man sa Shanghai, China, ang plano nga magpatindog sing 492 metros kataas nga World Financial Center. Ginsiling sang mga opisyales sa Shanghai nga mas mataas ini nga bilding sangsa didto sa Taiwan, diin lakip sa kataason sini ang 50 metros nga antena sang telebisyon. Mas mataas pa sa sini, luyag tukuron sa Seoul, South Korea, ang isa ka internasyonal nga sentro sang negosyo nga 540 metros kataas. Kag indi man magpapierde, nagaplano ang iban sa pagtukod sang pinakamataas nga bilding sa bug-os nga kalibutan agod buslan ang ginrumpag sang mga terorista sang Septiembre 11 sa siudad sang New York. “Pagkatapos sang pagsalakay sang 2001, pila lamang ka tawo ang nakapakot sining madasig nga pagbalik sang pagpaindis-indis sa pagtukod sang pinakamataas nga bilding,” siling sang Journal.

Ang Maakigon nga mga Pamatan-on May Posibilidad nga Magbalatian sa Tagipusuon

“Natukiban sang mga manalawsaw nga ang kabataan kag mga tin-edyer nga tama ka singki may halos tatlo ka beses nga posibilidad nga makaangkon sing metabolic syndrome​​—⁠⁠makatalagam nga kahimtangan nga ginasundan sang balatian sa tagipusuon​​—⁠⁠sangsa ila kalmado nga mga katubotubo,” report sang The Gazette sa Montreal. Nakita sang Amerikano kag taga-Finland nga mga manalawsaw nga nagtuon sa pagkamaakigon sang 134 ka tin-edyer kag kabataan nga ang maakigon nga mga pamatan-on may 22 porsiento nga kapin nga posibilidad nga magbalatian sa tagipusuon sangsa mga pamatan-on nga indi tanto ka maakigon. “Wala nagabalatian sing hinali sa tagipusuon ang mga tawo kon mag-50 anyos sila,” siling ni Dr. Kristen Salomon, ang kaupod nga awtor sa panalawsaw. “Ang balatian sa tagipusuon nagasugod sing temprano sa kabuhi.”

Pinakatigulang nga Pispis sa Britanya?

“Buhi gihapon ang pinakatigulang nga nakilal-an nga pispis sa Britanya sa tapos makalupad sing walo ka milyon ka kilometro pagligad sang 52 ka tuig,” report sang pamantalaan nga The Times sa London. Ini nga pispis, nga isa ka gamay kag duag puti kag itom nga Manx shearwater, “una nga ginbutangan sing tanda sang Mayo 1957, sang mga anom ka tuig ini.” Nadakpan ini liwat sang 1961, 1978, kag 2002, nga pagligad sini wala na nagpaabot ang mga ornithologist nga makita pa ini. Apang nadakpan ini liwat sang temprano nga bahin sang 2003 sa baybayon sang North Wales. Ginbanta sang British Trust for Ornithology nga nakalupad na ang pispis sing di-magkubos sa 800,000 kilometros pakadto-pakari sa Bagatnan nga Amerika. Kon idugang ang ginlupad sini nga 1,000 ka kilometro sa pagpangita sing pagkaon, ang mga sientipiko nagsiling nga nakalupad na ini sing kapin sa walo ka milyon ka kilometro. Si Graham Appleton sang Bardsey Bird Observatory sa North Wales nagsiling: “Gintakdan ang tigulang na nga pispis sing ikap-at nga tanda; nga tumalagsahon man. Ang iban nga mga tanda naguba na.”

Wala na ang mga Programa sa TV Para sa mga Bata sa Espanya

“Wala na ang mga programa sa telebisyon kon hapon para sa mga bata,” report sang pamantalaan nga El País sa Espanya. Ginpaathag ni Manuel Cereijo, representante sang Spanish State Television, nga “indi bastante ang kadamuon sang kabataan nga tumalan-aw agod maganansiahan ang pagpagua sing pinasahi nga mga programa para sa ila kon hapon.” Apang nabalaka sa sini ang mga eksperto subong ni Lola Abelló, direktor sa Association of Pupil’s Parents sa Espanya, nga nagsiling: “Ginatan-aw sang mga bata ang bisan ano nga programa.” Isa sa 3 ka bata sa Espanya ang may telebisyon sa iya kuarto, siling sang report, kag subong resulta indi na mga bida sa cartoon nga mga programa ang ginaistorya sang kabataan nga 4 tubtob 12 anyos kundi, sa baylo, bantog nga mga singer kag topiko sang mga programa para sa mga adulto. “Makapasubo ini,” siling ni Abelló, “bangod indi na sila makaagi nga mangin bata. Sa lanubo pa lang nga edad nagatan-aw na sila sing mga programa para sa mga adulto.”