Inaway Nuklear—Sin-o ang Tunaan Sini?

“May posibilidad gid nga mapapas ang kaliwatan sang tawo paagi sa inaway nuklear. Ini nga posibilidad nagaluntad karon, . . . walay sapayan sang katunayan nga natapos na ang Cold War sang nagligad nga kapin sa isa ka dekada.”​—⁠⁠Anay sekretaryo sang depensa sang Estados Unidos nga si Robert S. McNamara kag James G. Blight, propesor sa internasyonal nga mga relasyon sa Watson Institute for International Studies.

SANG 1991 sang matapos ang Cold War, ang kamot sang bantog nga relo sang kalaglagan ginpaatras sing 17 minutos antes sang “tungang-gab-i.” Ang relo sang kalaglagan ginpakita sa panghapin sang magasin nga Bulletin of the Atomic Scientists kag isa ka simbulo kon daw ano na kalapit ang kalibutan sa inaway nuklear (ang tungang-gab-i). Sadto nga tion, ang kamot sang relo ginpalayo pa sa tungang-gab-i halin sang ginpakilala ini sang 1947. Apang, sugod sadto nga tion, ang kamot sini nga relo nag-abante liwat. Halimbawa, sang Pebrero 2002, ang oras sa relo ginpaabante sa siete minutos antes sang tungang-gab-i, ang ikatlo nga pagpaabante halin sang matapos ang Cold War.

Ngaa ginbatyag sang mga manugbalhag sadtong magasin  sa siensia nga kinahanglan paabantehon ang relo? Ngaa ginabatyag nila nga ang inaway nuklear isa gihapon ka peligro? Kag sin-o ang peligro sa paghidait?

Ang Likom sa “Pagbuhin”

“Kapin sa 31,000 ka armas nuklear ang ginamentinar gihapon,” paathag sang Bulletin of the Atomic Scientists. Nagpadayon ini: “Nobenta y singko porsiento sining mga armas ang yara sa Estados Unidos kag Rusya, kag kapin sa 16,000 ang nakaposisyon.” Mahimo matalupangdan sang iban ang daw pagsumpakilay sa kadamuon sang nuclear warhead. Indi bala nga nagdeklarar na ining mga superpower sa nuklear nga mga armas nga nabuhinan na nila ang ila mga warhead kag may tig-6,000 na lang ang kada isa sa ila?

Ginabuyagyag sang masunod nga impormasyon ang likom sang “pagbuhin.” Ang report sang Carnegie Endowment for International Peace nagpaathag: “Ang gin-isip nga 6,000 ka warhead nagasunod sa espesipiko nga mga pagsulundan sa pag-imbentaryo nga ginkasugtan sa START [Strategic Arms Reduction Talks] nga tratado. Huptan gihapon sang duha ka pungsod ang linibo ka dugang pa nga taktikal kag reserba nga mga armas.” (Italiko amon.) Suno sa Bulletin of the Atomic Scientists, “madamo sang aktibo nga warhead sang Estados Unidos nga ginkuha ang ibutang sa bodega (upod sa mga 5,000 ka reserba nga warhead) sa baylo nga bungkagon ini.”

Gani wala labot sa linibo ka handa gamiton nga estratehiko nga mga armas nuklear nga nakareserba gihapon​​—⁠⁠nga sarang mapalupad sing direkta gikan sa isa ka kontinente padulong sa iban nga kontinente​​—⁠⁠may linibo pa ka nuclear warhead kag taktikal nga mga armas nuklear nga gindesinyo sa pag-atake sa mas malapit nga mga puntariya. Maathag nga ang duha ka superpower may bastante gihapon nga mga armas nuklear nga makalaglag sa bug-os nga populasyon sang kalibutan sing pila ka beses! Bangod sining madamo gid nga makatalagam nga mga armas, may peligro pa nga aksidente nga mapalupad ini.

Aksidente nga Inaway Nuklear

“Ang mga puersa nuklear sang Estados Unidos ginakontrol sang ‘launch on warning’ nga estratehiya,” suno kay Robert S. McNamara kag kay James G. Blight, nga ginbalikwat kaina. Ano ang buot silingon sini? “Ang amon mga warhead nakaposisyon na samtang nagapadulong ang mga warhead sang Rusya,” paathag nila, kag nagdugang pa: “Sa amon estratehiya, sa una nga paandam tuhoy sa pag-atake sang Rusya, pinakamadugay na ang kinse minutos antes namon buy-an ang amon mga misil.” Suno sa isa ka opisyal anay sang Estados Unidos nga nagapalupad sing estratehiko nga mga nuklear nga misil, “ang halos tanan nga misil sa duta nakaposisyon na nga mapalupad sa sulod sang duha ka minuto.”

Ini nga pagkahanda may peligro nga basi aksidente nga mapalupad ang mga misil bangod sang sayop nga paandam. “Indi lang makaisa,” paathag sang isa ka artikulo sa U.⁠S.News & World Report, “nga ang mga mando sa pagpalupad sa misil sayop nga napaalinton sa tion sang mga ehersisyo nuklear sang Amerika.” Natabo man ini sa Rusya. Sang ang raket sa pagpanalawsaw sang Norway sayop nga nagpatunog sa alarma sang 1995, ginsugdan sang presidente sang Rusya ang proseso sa pagpaaktibo sa mga code para sa pagpalupad sa nuklear nga mga misil.

Ining nakaposisyon nga mga misil nga estratehiya nagahatag sing daku nga pag-ipit sa mga may katungdanan sa paghimo sing desisyon. Maayo na lang nga sang nagligad, narealisar sang mga kumander nga sayop gali ang mga paandam, amo kon ngaa tubtob karon, napunggan ang inaway nuklear.  Tuhoy sa isa ka insidente sang 1979, ang isa ka manugpanalawsaw nagpaathag: “Ang nagpugong sa mga misil sang Amerika [sa paglupad] amo ang amon nagapaandam nga mga satelayt, nga nagpakita nga wala gali sing misil sang Sobyet nga nagapadulong.” Apang, ining nagapaandam nga mga satelayt nagakaguba sa pagligad sang tion. Nagakabalaka ang mga manugpanalawsaw kag mga analista nga ang “kalabanan sang nagapaandam nga mga satelayt sang Rusya nagpalya na ukon naglisa na sa ila natangdo nga mga orbito.” Busa, subong sang ginsiling sang retirado nga bise admiral sang Estados Unidos sang nagligad nga pila ka tuig, “ang tsansa nga makauna salakay ang isa ka bahin ukon mapalupad ang isa ka misil bangod sang sayop nga paghangop, indi sangkol nga awtoridad ukon aksidente, daku gihapon karon subong sang una.”

Bag-o nga mga Katapo sang Nuclear Club

Bisan pa ang dalagku nga mga arsenal sang mga armas nuklear ginapanag-iyahan sang duha ka superpower, may iban pa nga nuklear nga kagamhanan subong sang China, Gran Britanya, kag Pransia. Ining nagdeklarar nga nuklear nga mga kagamhanan, nga gintawag nuclear club, naglakip sining karon lang sa India kag Pakistan subong bag-o nga mga katapo. Luwas sa sining mga pungsod, ang pila pa ka pungsod, lakip ang Israel, masami ginalaragway subong mga pungsod nga nagatinguha​​—⁠⁠ukon ayhan nagapanag-iya na​​—⁠⁠sing mga armas nuklear.

Ang politikal nga inaway nga magadalahig sa bisan sin-o nga mga katapo sang nuclear club, lakip ang bag-o nga mga katapo, mahimo bangdan sang inaway nga nagagamit sing mga armas nuklear. “Ang krisis sa ulot sang India kag Pakistan . . . amo ang pinakamalapit nga ang duha ka estado diutayan lang madalahig sa inaway nuklear halin sang Krisis sa Misil sa Cuba,” paathag sang Bulletin of the Atomic Scientists. Sang magsingki ang kahimtangan sang temprano nga bahin sang 2002, hinadlukan ang madamo nga mga tawo nga ang nuklear nga pagsalakay posible gid nga matabo.

Dugang pa, ang paghimo sing iban pa nga mga armas nga makapapas sa madamo nagpadugang pa sang mga posibilidad nga gamiton ang bomba nuklear. Sa pagbinagbinag sa sekreto nga report sang Pentagon, ang The New York Times nagsiling nga “ang posible nga paggamit sing mga armas nuklear sa paglaglag sa biolohiko nga mga armas, kemikal nga mga armas kag iban pa nga mga armas sang kaaway sa pagpapas sa madamo” mahimo nga nangin bahin sang plano nuklear sang Amerika.

Ang mga pagsalakay sang mga terorista sa Estados Unidos sang Septiembre 11, 2001, nagpamarasmas sa kalibutan sa isa pa ka peligro gikan sa mga inaway nuklear. Madamo ang nagapati karon nga ang mga organisasyon sang mga  terorista nagatinguha sa paghimo​​—⁠⁠ukon ayhan nakahimo na​​—⁠⁠sing mga armas nuklear. Paano ini posible?

Mga Terorista kag ang mga Bomba nga Ginhimo Gikan sa Nuclear Waste

Posible bala ang paghimo sing bomba nuklear nga ginagamit ang materyal nga ginabaligya sa black market? Suno sa magasin nga Time, ang sabat huo. Ang magasin nagreport tuhoy sa isa ka grupo nga ginpatok agod punggan ang mga terorista sa paggamit sing mga armas nuklear. Sa karon, ang grupo “nakatipon sing kapin sa isa ka dosena” nga homemade nga mga bomba paagi sa paggamit sang “teknolohiya nga mabakal sa kinaandan nga balaligyaan sing elektroniko nga mga kagamitan kag sang sahi sang nuklear nga gatong nga ginabaligya sa black market.”

Ang pagbuhin kag pagbungkag sa mga armas nuklear nagpadaku sang posibilidad nga kawaton ini. “Ang pagkuha sa linibo ka armas nuklear sang Rusya gikan sa guardiado nga mga misil, manugbomba nga mga eroplano kag mga submarino kag ang pagtago sini sa indi tanto ka guardiado nga mga bodega magahimo sa sini nga makasululay nga mga puntariya sang ambisyuso nga mga terorista,” siling sang magasin nga Time. Kon ang nabungkag nga mga bahin sang mga armas nuklear makuha sang isa ka gamay nga grupo sang mga tawo kag maasembol ini liwat, ini nga grupo mahimo nga mangin bahin sa indi madugay sang nuclear club!

Ang magasin nga Peace nagsiling nga indi na gani kinahanglan nga makaasembol sing bomba agod makabuylog sa nuclear club. Ang lamang nga kinahanglan amo ang pagtigayon sing bastante nga fissile uranium ukon plutonium. Ang magasin nagsiling: “Ang mga terorista nga may uranium nga sarang magamit nga armas madali lamang makapalupok sini paagi sa paghulog sang katunga sini sa ikaduha nga katunga sini.” Sig-ano sining nuklear nga materyal ang kinahanglanon? Suno sa sina nga magasin, “ang tatlo ka kilo bastante na.” Halos amo sini nga kadamuon sang sarang-magamit-nga-armas nga nuklear nga materyal ang nakumpiskar gikan sa mga ismagler nga naaresto sang 1994 sa Czech Republic!

Ang nuclear waste mahimo mangin isa ka porma sang armas nuklear. “Ang nagapabalaka gid sa mga eksperto amo ang makapatay nga kombinasyon sang radioactive waste kag sang ordinaryo nga mga bomba,” siling sang The American Spectator. Ini nga sahi sang mga armas, ang mga kasangkapan sa pagpalapta sing radiasyon, ginatawag nga dirty nukes ukon dirty bombs. Daw ano ini ka makahalalit? Ang mga dirty bomb nagagamit sing “ordinaryo apang tama kabaskog nga mga bomba sa pagpalapta sing radiasyon sa tuyo nga hiluan ang mga puntariya sa baylo nga papason sila paagi sa lupok kag init,” paathag sang IHT Asahi Shimbun. Nagpadayon ini: “Subong epekto sini, ang mga tawo mahimo nga magmasakit bangod sa radiasyon ukon mag-antos sing amat-amat nga kamatayon.” Bisan pa nagasiling ang iban nga ang paggamit sing madali matigayon nga nuclear waste indi magtuga sing daku gid nga halit, ang pagluntad sang nuklear nga materyal sa black market nagapabalaka sa madamo. Suno sa bug-os kalibutan nga surbe sining karon lang, kapin sa 60 porsiento sang tanan nga ginpamangkot ang nagabatyag nga ang terorismo nga nagagamit sing mga armas nuklear mahanabo sa masunod nga napulo ka tuig.

Indi maduhaduhaan nga ang peligro nga mag-inaway nuklear matuod gid sa kalibutan. Ang Guardian Weekly sang Britanya sang Enero 16-​22, 2003, nagkomento: “Ang posibilidad nga ang Estados Unidos magagamit sing mga armas nuklear mas daku sangsa bisan ano nga tion sugod sang pinakamadulom nga mga adlaw sang cold war. . . . Amat-amat nga ginadugangan sang Estados Unidos ang kadamuon kag sahi sang mga kahimtangan nga mahimo magdul-ong sa inaway nuklear.” Busa, rasonable ang mamangkot: Malikawan bala ang isa ka inaway nuklear? May paglaum bala nga ang kalibutan wala na sing peligro sa mga armas nuklear? Ini nga mga pamangkot pagabinagbinagon sa masunod nga artikulo.

[Kahon sa pahina 6]

Ikaduha Bala nga Dag-on Nuklear?

Ang kolumnista nga si Bill Keller (karon ehekutibo nga editor sang The New York Times) nagsulat sa The New York Times Magazine nga nagapabutyag sing opinyon nga ang mga pungsod nakasulod na sa ikaduha nga dag-on nuklear. Ang una nga dag-on nuklear nagdugay tubtob sang Enero 1994, sang magsugot ang Ukraine nga isungka ang mga armas nga napanubli gikan sa anay Unyon Sobyet. Ngaa nagahambal sia tuhoy sa ikaduha nga dag-on nuklear?

Si Keller nagsulat: “Ang ikaduha nga dag-on nuklear gin-anunsio paagi sa dagubdob sa idalom sang desyerto sa Rajasthani sang 1998, sang ang bag-o mapili nga Hindu nga nasyonalista nga panguluhan nagtilaw sa pagpalupok sing lima ka bomba. Pagligad sang duha ka semana nagsunod man ang Pakistan.” Ano ang kinatuhayan sining mga pagtilaw ipaanggid sa nagligad nga dag-on nuklear? “Ginhimo ini nga mga armas nuklear nga may ginahunahuna nga partikular nga duog.”

Gani, makabatyag pa bala sing kasiguruhan ang katawhan karon nga may duha pa ka aktibo nga katapo ang nuclear club? Nagpadayon pa si Keller: “Ang tagsa ka bag-o nga pungsod nga makatigayon sing mga armas nuklear nagapadugang sang posibilidad nga matabo ang isa ka inaway nga nagadalahig sang isa ka pungsod nga may mga armas nuklear.”​​—⁠⁠“The Thinkable,” The New York Times Magazine, Mayo 4, 2003, pahina 50.

Ang kahimtangan ginapagrabe pa sang balita nga ang North Korea mahimo nga may “bastante nga plutonium sa paghimo sing anom ka bag-o nga bomba nuklear. . . . Kada adlaw nagadaku ang risgo nga ang North Korea magamadinalag-on sa paghimo sing bag-o nga mga armas nuklear, kag ayhan tilawan pa gani ang isa sini agod pamatud-an ang pagkamadinalag-on sini.”​​​—⁠⁠The New York Times, Hulyo 18, 2003.

[Retrato sa pahina 7]

Ang isa ka opisyal sang gobierno nagapakita sing halimbawa sang isa ka bomba nuklear nga “maleta”

[Credit Line]

AP Photo/Dennis Cook

[Retrato sa pahina 7]

Ang daan nga nagapaandam nga mga satelayt nagakaguba

[Credit Line]

NASA photo

[Picture Credit Line sa pahina 5]

Earth: NASA photo