Ang Akon Pagduaw sa “Napapas Na” nga Pispis

I-PLAY

Ang Akon Pagduaw sa “Napapas Na” nga Pispis

INTERESADO ako sa matahom kag nanuhaytuhay nga mga pispis. Samtang nagahanda ako para sa pagduaw sa Bermuda, nabasahan ko sa isa ka reperensia ang tuhoy sa isa ka talagsahon nga pispis nga ginatawag cahow. “Ang diutay na lang nga buhi nga populasyon sini nga espesyi,” siling sang isa ka giya nga libro tuhoy sa mga pispis, “makita lamang sa kapuluan sang Castle Harbour, ang pinakabaw-ing nga bahin sang Bermuda. Ginabantayan kag ginaamligan sila sing maayo sang isa ka manug-atipan.”

Napukaw ang akon interes! Bangod gusto ko gid makita ining talagsahon nga pispis, ginkontak ko si Dr. David Wingate, ang anay conservation officer sang Bermuda. Nagretiro na sia, apang sia sadto ang manug-atipan sa kapuluan sang Castle Harbour. Nagsugot si Dr. Wingate nga mag-upod ako sa iya sa pagduaw sa isa ka protektado nga lugar nga ginapugaran sang cahow.

Isa ka “Buhi nga Museo”

Ang Castle Harbour Nature Reserve makita malapit sa dalagku nga kapuluan sang Bermuda, nga nahamtang sa Atlantic Ocean, mga 900 kilometros sa sidlangan sang North Carolina, E.U.A. Ang Nonsuch Island amo ang pinakadaku sa siam ka magagmay nga kapuluan nga nalakip sa reserve. Ang Nonsuch mga anom ka ektarya kalapad kag nahamtang sa nasidlangan nga ukbong sang Bermuda. Sa pagdumalahan ni Dr. Wingate, ang pulo nangin isa ka “buhi nga museo” para sa liwat nga pagpadamo sa nabilin nga mga espesyi sang tumandok nga mga tanom kag mga espesyi sang sapat sa Bermuda.

Matin-aw ang langit kag matahom ang adlaw sang nagsakay kami sa magamay nga de-motor nga bangka ni Dr. Wingate halin sa Nonsuch padulong sa malapit nga gamay nga pulo. Samtang ang dapay nagasurip sa malinong nga dagat, mabanaag sa puti nga mga bulbol sang mga pakpak sini ang duag-asul nga tubig. Ang matahom nga mga pispis sa tropiko, nga ginatawag nga mga longtail sa Bermuda, nagalupadlupad nga daw nagahirupay, kag ang mga bulbol sa ila daku nga ikog nagakapaykapay. Bisan pa kinaandan na ako nga nakunyag sa sini nga talan-awon, ang ginapamensar ko lang sini nga tion amo ang cahow.

Ang “Napapas Na” nga Cahow Nagpakita Liwat

Si Dr. Wingate nagpaathag: “Nagsiling anay ang una nga mga pumuluyo nga sa gab-i lang nagabalik sa duta ang mga pispis sa dagat kag sa tion lang nga nagahimo sila sing pugad—lunsay kinaugali sang cahow. Madamo kaayo ang mga cahow sadto anay. Sang mga tuig 1560, gindala sang mga Katsila ang mga baboy sa Bermuda. Naghalit ini sa populasyon sang mga cahow bangod ginkaon sang mga baboy ang mga itlog sang cahow kag, ayhan, ang mga piso kag ang hamtong na nga mga cahow. Ang mga cahow nangin pagkaon man sang mga tawo. Sang di-hungod nga nadala ang mga ilaga sa Bermuda sang 1614, madamo pa nga cahow ang napatay. Ang mga ilaga nagalangoy padulong sa magagmay nga mga pulo nga ginapugaran sang mga cahow kag ginakaon ang ila mga itlog kag mga piso. Gani sang 1630 ang linibo nga populasyon sang cahow halos napapas.”

Samtang nagaandar ang motor sang bangka, namangkot ako: “Paano natukiban liwat ang mga cahow?”

Si Dr. Wingate nagsabat: “Sang 1906, nakakita si Louis Mowbray, nga isa ka naturalista, sing isa ka buhi apang pinasahi nga pispis sa dagat sa isa ka pulo sa Castle Harbour. Nakilal-an ini sang ulihi nga cahow. Sang ulihi, sang 1935, isa ka piso nga cahow ang nakita nga nakabunggo sa parola kag napatay. Kag sang 1945 isa ka hamtong na nga cahow ang nasampay sa baybayon sang Cooper’s Island, Bermuda. Bastante na ini nga ebidensia agod himuon ang isa ka ekspedisyon sa pagpangita sa dugang pa nga espesimen sining ‘napapas na’ nga mga espesyi. Ang ekspedisyon ginpangunahan ni Dr. Robert Cushman Murphy sang American Museum of Natural History kag ni Louis S. Mowbray, tagdumala sang Bermuda Government Aquarium—anak ni Louis Mowbray nga nakakita sang cahow sang 1906.”

Nagayuhum si Dr. Wingate samtang nagahinumdom sia: “Isa gid kadungganan nga ginpangabay ako nga magbuylog sa sadtong ekspedisyon, ilabi na kay isa pa lang ako sadto ka 15 anyos nga bumulutho nga interesado gid sa mga pispis! Yadto nga Domingo, Enero 28, 1951, isa ka adlaw nga may daku nga epekto sa akon kabuhi. Indi ko gid malipatan ang kalipay sa nawong ni Dr. Murphy sang nasiod nila ni Mowbray ang isa ka buhi nga cahow sa madalom nga guhang! Gilayon nga gindeklarar sang gobierno ang magamay nga kapuluan sa Castle Harbour nga isa ka santuaryo para sa cahow. Ang Nonsuch Island gindugang sa santuaryo sang 1961, kag pagkadason nga tuig, kami nga mag-asawa nagsaylo didto agod mangin manug-atipan ako sini.”

“Pila ka cahow ang nakita ninyo sadtong una nga ekspedisyon?” pamangkot ko samtang nagahinampot kami sa nature reserve.

“Walo lang ka paris ang nakita sa una nga tuig,” sabat niya. “Mabudlay pangitaon ang mga pugad amo nga napulo ka tuig pa ang naglipas agod makita ang bug-os nga populasyon, nga sadto naglakip sa 18 ka paris. Paglipas sang 35 ka tuig pa nga pag-atipan, nagdamo sila tubtob sa kabug-usan nga kadamuon nga 52 ka paris.”

Bulig Halin sa Tawo

“Ang mga cahow nagapamugad sa mga buho nga duha tubtob tatlo ka metro kag tunga kalaba, nga may kurbada agod indi makalab-ot ang kasanag sa pugad,” padayon ni Dr. Wingate. “Agod magdamo pa ang pugaran, naghimo kami sing artipisyal nga mga buho. Ginhimo ini paagi sa pagkutkot sing mga buho nga gin-atupan sing kongkreto. Ang pugad sa punta sang buho may mahukashukas nga takop. Sa amo matan-aw namon ang mga pugad kag makita kon bala may gin-itlog ukon may itlog nga naboto ukon nabaog. Kon ang baog nga itlog ginbayaan na, ginakuha namon ini agod maeksamin kag hibaluon kon ngaa nabaog ini. Sang tungatunga sang katuigan 1960, ang labud sang DDT nga pamatay-insekto ginbangdan sang pagnipis sang kutiba sang itlog kag nagresulta sa pagkabuka sini. Nabalaka kami karon nga basi ang mga kemikal subong sang PCB [polychlorinated biphenyl] may amo man nga epekto. Bisan pa gindumili na sang Aminhan nga Amerika kag Europa ang PCB, ginagamit gihapon ini sang madamong nagauswag pa nga mga pungsod.”

May dugang pa nga mga problema. Si Dr. Wingate nagsiling: “Ginaawayan gihapon sang mga cahow kag sang mas masupog nga tropiko nga mga pispis ang mga duog nga ginapugaran. Ang isa ka cahow mahimo nga maghimo sing pugad sa isa ka manabaw nga buho, kag nian ang isa naman ka tropiko nga pispis mahimo nga maghimo sing pugad sa alagyan mismo! Mahimo nga pus-on sini ang itlog sang cahow ukon salakayon kag patyon ang piso. Bangod ang duha ka espesyi pirme nagabalik sa amo gihapon nga duog nga ginapugaran nila, problema ini tuigtuig. Agod masalbar ang cahow, ginbutangan namon sing kahoy nga lambay ang baba sang mga buho sang cahow. Ang lambay nga kahoy may pabilog nga buho nga hustuhan lang agod makaigo ang cahow apang indi ang dakudaku diutay nga tropiko nga pispis. Gani, ang tatlo ka milimetros nga buho daku gid nga bulig.”

Sa “Reserve”

Sang ulihi, nakalab-ot gid man kami sa gamay nga pulo. Mahalungon kami nga nagpanaug gikan sa bangka pakadto sa matalom nga kabatuhan sa tunga sang mabalod nga dagat. Agod malab-ot ang mga pugad, dapat kami magtaklad sa pulupil-ason kag mataliwis nga mga kabatuhan. Ang isa ka pugad mahimo lamang malab-ot paagi sa hagdan. Mahimo nga anad na sa sini si Dr. Wingate, apang para sa akon, di-kinaandan ini kag makakalapoy!

Ginausisa ni Dr. Wingate ang tagsa ka duog, kag ginatulutimbang ang ebidensia. Ginaduaw bala gihapon sang mga pispis ang ila pugad? May mga agi bala sang tiil padulong kag halin sa mga buho? May baog bala nga mga itlog? Nakakita kami sing isa ka baog nga itlog, kag sanglit wala pa ini ginbayaan sang mga ginikanan, ginpabay-an lang anay didto ni Dr. Wingate ang itlog. Sa masami, ang mga cahow padayon nga nagalumlom sa baog nga itlog, nga wala nagapangampo. May nasapwan man si Dr. Wingate—isa ka piso sa duog diin wala gani sia makahibalo nga may gin-itlog gali! Nangin mas importante ini sangsa pagkanugon sa baog nga itlog.

Maathag nga takus gid ining tanan nga panikasog sang ginhukas ni Dr. Wingate ang takop sang isa ka buho kag nakita ko ang isa ka gamay, abuabuhon nga daw bola nga bulbol—ang cahow nga piso. Nagagiho kon kaisa ang piso, bangod nasilawan ini. Sa iban nga mga buho, naglili ako kag nakita ko ang isa ka adulto nga nagalumlom sa itlog.

Ginatabangan ni Dr. Wingate ang mga piso nga yara sa katalagman. Ginsalakay sang tropiko nga pispis ang isa ka piso kag nabali ang tuktok sang piso. Subong katapusan nga remedyo, gintapik liwat ni Wingate ang nabali nga tuktok. Daw ano gid ang iya kakibot kag kalipay sang nabuhi ang piso! Sang isa pa ka bes, natabangan niya ang isa ka maluya nga piso nga ginbayaan sing temprano sang iya mga ginikanan. Ginbutang niya ini sa isa ka kahon kag ginpakaon ini sang pasayan, lukos, cod-liver oil, kag mga bitamina. Sang ulihi, naglupad ini padulong sa dagat. Sa karon, ang mga panikasog agod padamuon ang cahow amat-amat nga nagamadinalag-on. Sa katunayan, ang cahow ginatawag nga simbulo sang paglaum para sa mga manug-atipan sa bug-os nga kalibutan. Ang tulumuron ni Dr. Wingate amo nga ang Nonsuch puy-an sa ulihi sang 1,000 ka paris nga mga cahow. Apang, indi pa mahibaluan kon matuman ini nga tulumuron.

Ang akon pagduaw sa “napapas na” nga cahow nagpahunahuna sa akon. Sa pagkamatuod, kon makita sang Manunuga ang isa ka maya nga mahulog sa duta, indi bala makita man niya ang bug-os nga espesyi nga yara sa katalagman nga mapapas? (Mateo 10:29) Makalulugpay mahibaluan nga magaabot ang tion nga ang tawhanon nga katilingban indi na magabutang sa katalagman sang kabuhi sang bisan ano nga espesyi sa duta!—Isaias 11:6-9.—Gin-amot.

[Mga mapa sa pahina 16]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

BERMUDA

Nonsuch Island

[Retrato sa pahina 18]

Isa ka cahow sa sulod sang buho

[Credit Line]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

[Retrato sa pahina 18]

Ang baba sang buho sang cahow

[Retrato sa pahina 18]

Ginatudlo ni Dr. Wingate ang lambay sa baba sang isa ka buho sang cahow

[Picture Credit Lines sa pahina 16]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

[Picture Credit Lines sa pahina 17]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

MAGMATA!