Ang Isla nga Nagtuhaw kag Naalimunaw

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Italya

SANG Hunyo 28, 1831, isa ka mabaskog nga linog ang nagtay-ug sa katundan nga baybayon sang isla sang Sicily sa Mediteraneo. Sa dagat, nabatyagan sang isa ka marinero ang pagtay-ug kag abi niya nakabunggo ang iya sakayan sa pasil.

Sa sulod sang pila ka adlaw pagkatapos sini ang dagat malapit sa Sicily padayon nga nag-alimbukad. Naglinutaw ang patay nga mga isda. Ang hangin nagapanimaho sing asupre. Ginsampay sa higad baybay ang mga bato halin sa bulkan.

Sang Hulyo 10, si Giovanni Corrao, kapitan sang barko nga Teresina sang Naples, nagalayag sa Mediteraneo sang may nakita sia nga daw indi mapatihan—isa ka daku nga daw poste nga tubig kag aso nga nag-ulhot sing 20 metros sa dagat. Nabatian man ang “matunog kaayo nga daw daguob.”

Ginmanduan ni Ferdinand II sang Ginharian sang Duha ka Sicily ang barko sa inaway nga Etna nga mangusisa. Ang balita tuhoy sa sini nga mga hitabo naglab-ot man sa Malta, nga sa idalom sang paggahom anay sang Britanya. Bangod indi magpapierde, nagpadala man sing mga barko sa isla si Sir Henry Hotham, vice admiral sang Britanya, “agod hibaluon ang eksakto nga posisyon sini sa mga tsart sa nabigasyon, kag obserbahan sing dugang ang hitabo.”

Sa amo nagsugod ang isa ka kontrobersiya nga nagapadayon tubtob karon.

 Nagtuhaw ang Isa ka Isla

Sang Hulyo 19, 1831, isa ka bag-o nga isla ang makita sa rehiyon sa ulot sang Sicily kag sang baybayon sang Aprika—nga resulta sang paglupok sang bulkan sa idalom sang tubig. Si Charles Swinburne, kumander sang nagalayag nga sakayan sang Britanya nga Rapid, nagalibot sa katundan nga punta nayon sang Sicily sang nakita niya ang isa ka mataas, nga nagatimbuok nga puti kaayo nga aso ukon alisngaw. Nagpadulong sa sini si Swinburne. Sang kasisidmon na, may mga igpat nga nagasimpon sa aso, nga athagon gihapon bisan masanag ang bulan. May masilaw nga mga dabdab sang kalayo sa tunga sang aso. Sang nagpamanagbanag, kag medyo nagpuas diutay ang aso, nakita niya ang “isa ka gamay kag maitom nga pukatod nga pila ka metro nga nagaulhot sa dagat.”

Wala pa isa ka bulan, nag-ulhot sa tubig ang isa ka isla nga mga 65 ka metro ang kataason kag may sirkunperensia nga mga tatlo kag tunga ka kilometro. “Natural lang nga nagpukaw sing daku nga interes ini nga hitabo sa sini nga mga isla,” report sang Malta Government Gazette, “kag madamo nga tawo ang nagkadto na sa duog diin natabo ini.” Isa sa ila amo si Propesor Friedrich Hoffmann, isa ka Prussian nga geologo, nga natabuan nga nagapanalawsaw sa Sicily. Halos isa lang ka kilometro ang antad ni Hoffman sa isla kag nakita niya ini sing “maathag gid.” Apang, bangod nahangawa sia sa posible nga katalagman, wala sia magdungka sa isla.

Si Kapitan Humphrey Senhouse naman indi tanto ka mainandamon. Ginreport nga sang Agosto 2, nagdungka sia sa isla kag nagbugsok didto sing British Union Jack (bandera sang United Kingdom). Ginhingadlan niya ang isla nga Graham Island, bilang padungog kay Sir James Graham, first lord sang Admirality.

Gintugyan sang Catania University sa Sicily, ang pagtuon sa isla kay Carlo Gemellaro, propesor sang natural history. Ginhingadlan niya ini nga Ferdinandea, nga ginsunod kay Ferdinand II. Wala sa bungog ni Ferdinand ang balita tuhoy sa bandera nga nabugsok na sa isla, kag opisyal nga gindeklarar niya ang isla nga mangin bahin sang iya ginharian, bisan pa sa gua na ini sang teritoryo sang Sicily.

Ang katapusan nga nangin interesado sa isla amo ang Pranses. Ang geologo nga si Constant Prévost naghingalan sa isla nga Julia, bangod nagtuhaw ini sa bulan sang Hulyo. Nagbugsok man sia sing bandera sang iya pungsod sa isla. Ang katuyuan sining buhat, sulat niya, amo ang “pagpahibalo sa tanan nga magasunod nga ang Pransia wala nagapaiway sing kahigayunan nga ipakita ang iya interes sa sientipiko nga mga butang.”

Nag-init ang binaisay tuhoy sa pagpanag-iya sa isla. Suno sa isa ka artikulo sining karon lang sa Times sa London, ang Britanya, Italya, kag Pransia “diutayan lang mag-ilinaway” bangod sa sining puna sang duta.

Ang Pagkadula sang Isla

Ang kontrobersiya sa isla—nga gintawag nga Julia, Ferdinandea, ukon Graham * tubtob karon⁠—​wala maglawig. “Ang isla amat-amat nga nagasalop kada adlaw,” sulat ni Hoffman sang nagduaw sia sang Septiembre, “kag kon ining nasaksihan namon nga pagsalop magapadayon . . . , ang mga bagyo sa maabot nga tigtulugnaw tuman na sa pagdula [sini] sa pila lamang ka bulan.”

Sang Disiembre ang isla nalugdang kag nangin isa ka makatalagam nga reef pila ka metro sa idalom sang katupungan sang dagat. “Ang nabilin na lamang sa Julia Island,” sulat sang Italyano nga bulkanologo nga si Giuseppe Mercalli, “amo ang madamo nga ngalan nga ginhatag sa sini sang mga manlalakbay sang nagkalainlain nga pungsod nga mapalaron nga nakasaksi sa pagtuhaw kag pag-alimunaw sini.”

Magabutwa Liwat?

Katapusan na bala sang istorya? Indi pa! Ang lugar nga nahamtangan anay sang isla buhi ukon aktibo gihapon. Suno sa istoryador sa Sicily nga si Salvatore Mazzarella, sa karon “importante gihapon ini subong sadtong ika-19 nga siglo.” Ang pila ka geologo nagapati nga ang isla magabutwa liwat. Ang tension tuhoy sa kon sin-o ang magapanag-iya sining wala-pa-magtuhaw liwat nga isla nagadugang na.

Ang kasaysayan sang isla nga nagtuhaw—kag naalimunaw—nangin isa naman ka masubo nga hitabo sa maragtas sang tawhanon nga paggahom. Nagakaigo gid ang paglaragway sini sang Italyano nga dyurnalista nga si Filippo D’Arpa sang gintawag niya ining kasaysayan nga “isa ka halimbawa sang kabuangan sang gahom.”

[Nota]

[Retrato sa pahina 26]

Isa ka ginpinta nga laragway sang 1831 nga paglupok

[Credit Line]

Copyright Peter Francis/The Open University