Makatalagam​—​ Manugpatay nga mga Tanom!

Suno sa manunulat Sang Magmata! sa Britanya

KINAANDAN na nga ang mga sapat nagakaon sing mga tanom. Apang nakahibalo ka bala nga ang pila ka tanom nagakaon sing mga sapat? Mga 550 ka nakilal-an nga espesyi sining mga tanom nga nagakaon sing sapat ukon insekto, kag madamo pa ang nagakatukiban. Ining pinasahi nga mga tanom sarang makapatubas sing carbohydrates, apang ang mga nagatubo sa indi maayo nga duta nakulangan sing importante nga mga sustansia, subong sang mga nitrate. Ang mga insekto amo ang nangin pagkaon sining gutom nga mga tanom.

Ang kada tanom may kaugalingon nga pamaagi sa pagsiod sa biktima sini. Ang iban may nagasulosirado nga siod, samtang ang iban naman nagasiod sa ila mga biktima paagi sa madanlog nga mga tugalbong ukon papilit diin imposible ang pagpalagyo. Usisaon naton sing maayo ining mga tanom nga nagakaon sing insekto.

Nagasulosirado nga mga Siod

Mahimo nga ang pinakakilala nga tanom nga nagakaon sing insekto amo ang Venus flytrap, nga nagatubo tubtob sa kataason nga mga 30 sentimetros. Makita sa katunggan sang North kag South Carolina sa Aminhan nga Amerika, ang Venus flytrap may mahining, masili sing duag nga mga dahon nga ang kada kilid may glandula nga nagapatubas sing nektar—makasululay gid para sa mga insekto! Diri sini ang katalagman, kay ang Venus flytrap may yara tatlo ka gato nga buhok sa tunga sang kada dahon. Kon matandog ini sang isa ka wala hinalung-ong nga insekto, nagatakop ang mga dahon. Ang mga tunok sa palibot sang kilid sang mga dahon nangin kaangay sang rehas amo nga indi na makapalagyo ang biktima.

Kon magsira ang siod bangod nahulugan ini sing isa ka butang nga ginpalid sang hangin—isa ka lipak halimbawa⁠—buy-an ini sang tanom paglipas sang pila lamang ka adlaw. Apang kon mamutikan sang dahon nga ang nadakop sini may nitroheno, nagapagua ini sing mga enzyme nga nagadunot sa lawas sang insekto agod nga masuyop sang tanom ang sustansia. Ining proseso nagalawig sing mga 10 tubtob 35 ka adlaw, depende sa kadakuon sang biktima.

Sing makawiwili, kon isa lamang ka gato nga buhok ang matandog, ayhan sang isa ka tulo sang ulan, ang siod indi magtakop. Kon matandog lamang ang duha ukon kapin pa ka gato nga buhok—bisan pa sa lang-at nga 20 segundos—nga nagatakop ang tanom. Ang kadasigon sang pagtakop sang siod nagadepende sa temperatura kag sa silak sang adlaw. Kon kaisa nagatakop ini sa kadasigon nga ikakatluan sang isa ka segundo.

Ang mga siod sang pila ka tanom mas madasig pa sangsa sina. Talupangda ang bladderwort, isa ini ka tanom sa tubig, nga ang mga dahon yara sa idalom tubig. Ang mga dahon sini madamo sing mga puyopuyo, ang tagsa may isa ka nagasulosirado nga siod kag pila ka malaba nga buhokbuhok. Kon matandog sang isa ka magamay nga sapat, subong sang kutokuto sa tubig ang mga buhok sini, nagabukas ang siod. Bangod ang presyon sang tubig sa sulod sang puyopuyo mas manubo sangsa gua, ang magamay nga biktima ginasuyop kag nagasirado gilayon ang siod. Nagakatabo ini sa kadasigon nga ikakinse ka libo ka bahin sang isa ka segundo!

Madanlog nga mga Siod

Ang isa sa pinakadaku nga mga tanom nga nagakaon sing sapat amo ang nagabitay nga pitselpitsel. Ang pila sini, subong sang makita sa Bagatnan-sidlangan nga Asia, nagapanambod tubtob sa punta sang mga kahoy. May mga siod ini nga makaunod tubtob sa duha ka litro nga likido agod makasiod sing mga sapat bisan subong kadaku sa mga paka. Ang iban nagsiling nga nakasiod na gani ini sing mga ilaga. Apang paano nagapanghikot ang mga siod?

Ang kada dahon sang pitselpitsel kaangay sang isa ka pitsel kag may takop agod indi ini masudlan sang ulan. Ginaganyat ang insekto sa masili nga duag kag bugana nga nektar sang pitselpitsel, apang ang baba sini madanlog. Kon tinguhaan sang insekto nga kuhaon ang nektar, makadanlog ini kag madalhay sa idalom nga madamo sing likido. Ang nagakurba paidalom nga mga buhok sa sulod sang dahon nagapugong sa insekto sa pagpalagyo. Dugang pa, ang nektar sang pila ka pitselpitsel may bulong nga nagalipong sang biktima.

Ang pitselpitsel nga may labing talalupangdon nga hitsura amo ang kobra nga tanom, nga nagatubo sa mga kabukiran sang California kag Oregon sa Estados Unidos. Ang pitselpitsel kaangay sang isa ka daw mabuntog nga kobra. Kon makasulod ang isa ka insekto sa baba sang tanom matalang ini bangod sa silak nga daw nagahalin sa magamay nga mga bintana. Padayon nga magalupad ining insekto padulong sa nagasilak agod magpalagyo—apang indi ini magmadinalag-on. Bangod sa sobra nga kakapoy,  mahulog ini sa likido sa puno sang kobra nga tanom kag malumos.

Ang Kapuslanan sa Puluy-an kag sa Komersio

Ang mga butterwort may papilit sa mga dahon sini nga nagaganyat sa sciarid fly kag whitefly. Ining mga insekto mga peste nga nagaapektar sa komersial nga mga greenhouse nga mga tanom kag sa mga tanom sa puluy-an. Ang himo sang tawo nga mga papilit sa langaw epektibo apang wala ini sing pili, kay nagapilit man sa sini ang mga buyog kag mga hover fly. Ang mga butterwort mas maayo. Magagmay lang nga mga peste ang nagapilit sa sini.

Ang mga pitselpitsel sang Aminhan nga Amerika nauyunan na karon sang mga hardinero. Ang matahom nga mga bulak sini kag elegante nga korte  sang mga dahon mas manami pa sangsa iban nga mga tanom, kag mahapos pa ini kultibahon. Madamo katama nga langaw ang ginakaon sini. Sa pagkamatuod, ang kada pungpong sang mga dahon makasiod sing linibo ka langaw sa isa ka panag-on. Indi ini makatalagam sa mga buyog, kay wala sila naganyat sa mga tanom. Apang paano mapertilisar ang mga bulak nga indi masiod ang mga insekto nga nagapolinar sa sini? Nagapamulak anay ini, samtang ang mga kaangay pitsel nga mga dahon sini nagapanubo pa lamang. Kon maghamtong na ang kaangay pitsel nga mga dahon, nalaya na ang mga bulak kag ang mga insekto nga nagpolinar sini naghalin na.

Ang isa ka mahapos patubuon nga tanom nga sarang makapamuhi bisan sa mabudlay nga mga temperatura, amo ang fork leaf sundew sa Australia. “Amo ini nga tanom ang kinahanglan mo kon indi ka makapungko sa gua sang inyo balay kon gab-i bangod sa lamok,” siling ni Chris Heath, isa ka espesyalista sa mga tanom nga nagakaon sing sapat sang Walworth Garden Farm Environmental Education Centre sa London. “Itanom ini sa nagabitay nga basket diin ang mahining sini nga mga tulo sang mapilit nga likido magaganyat sa mga lamok.” Ang mga lamok nga makasalapay sa dahon magapilit sa mga buhokbuhok sini, nga nagakurba pasulod agod maduso sini ang insekto sa dahon.

Pagtipig sa Manugpatay nga mga Tanom

Sing makapasubo, madamo sining mga tanom nga nagakaon sing sapat ang nagatubo sa mga duog nga ginahalitan sang tawo. Halimbawa, ang nagabitay nga pitselpitsel sa Bagatnan-sidlangan nga Asia yara na sa katalagman nga mapapas bangod sa kaingin. Ang mga katunggan sa madamo nga duog ginpangtampukan bangod sang pag-uswag. Ang pila ka espesyi napapas na. *

Luyag mo bala magsagod sing tanom nga nagakaon sing mga sapat? Indi ka na kinahanglan magkadto pa sa lasang, kay madamo sa sini ang mabakal sa mga balaligyaan nga nagapatubo sini halin sa liso ukon gikan sa tissue culture. Ang mga instruksion sa pagpatubo sini simple lang: Pirme mo bunyagan ang tanom sing tubig ulan. Isa pa, nauyunan sang mga tanom nga nagakaon sing sapat ang silak sang adlaw, apang ang mga espesyi gikan sa mabugnaw nga mga kadutaan mas maayo kon ibutang sa mabugnaw nga lugar sa tion sang tigtulugnaw. Kinahanglan ang pagpailob, kay ang pila sining mga tanom nagalawig pa sing mga tatlo ka tuig antes magdalagku. Pero indi mo na sila kinahanglan hatagan sing pagkaon. Kay sila na mismo ang mangita para sa ila kaugalingon!

[Nota]

[Kahon sa pahina 27]

▪ Pagkaon Para sa mga Fungus

Ang pinakagamay nga tanom nga nagakaon sing sapat amo ang fungus nga nagasiod sa magamay katama nga nematode nga mga lago nga nagapuyo sa idalom duta. Ang pila sining fungus may mapilit nga bulto sa puno sini, apang ang iban may tatlo sing selula nga mga pisi nga ikaisa ka libo nga bahin sang isa ka pulgada lamang ang kadamulon, nga nagahigot sa bisan ano nga nematode nga lago nga makakamang sa ila. Pagkatapos masiod ang lago, ginalikupan ini sang mga nahot sang fungus, nga nagaresulta sa gilayon nga kamatayon. Ining mga fungus ginatun-an karon agod magamit subong pamatay-peste, kay ang nematode nga mga lago amo ang kabangdanan sang ginatos ka milyon ka dolyar nga balor sang halit sa mga pananom kada tuig.

[Kahon sa pahina 27]

▪ Ang mga Insekto Nagabato!

Indi tanan nga insekto nagapadala sa pagganyat sining mga tanom nga nagakaon sing insekto. Halimbawa, ang bowfly, may sipil sa kada tiil sini. Kaangay sang kasangkapan sang isa ka manugtaklad sang bukid, nagabulig ini sa insekto sa pagtaklad sa nagakurba paidalom nga mga buhokbuhok sang pitselpitsel. Kon magboto na ang mga itlog sang bowfly, ginakaon sang mga ulod ang patay nga mga insekto nga nakibon sa pitselpitsel. Nian, kon mangin langaw na sila, ginabuhuan nila ang pitselpitsel kag nagapalagyo. Ang atataro sang magamay nga mariposa nagapalagyo paagi sa pagtabon sing lawa sa mga buhokbuhok sang pitselpitsel. Mapahituon nga ginahimuan sing balay sang pila ka damang ang naibabaw nga bahin sang pitselpitsel nga tanom agod sila ang makauna sa mausisaon nga mga insekto, kag sa di-magkubos may isa ka sahi sang damang nga may pinasahi nga panit nga makalampuwas sa makatalagam nga duga sang tanom.

[Retrato sa pahina 24]

Dahon sang nagabitay nga pitselpitsel

[Retrato sa pahina 24, 25]

“Venus flytrap”

Ginapakita sang dahon sa wala ang isa ka nasiod nga langaw; ginapakita sang dahon sa tuo ang gato nga mga buhokbuhok

[Credit Line]

Plants: Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London

[Retrato sa pahina 25]

Ang bulak kag ang linghod nga dahon sang kobra nga tanom

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 25]

Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London

[Retrato sa pahina 26]

Ang pitselpitsel sang Aminhan nga Amerika

Ang bulak sini pareho kadaku sa isa ka kahil

[Retrato sa pahina 26]

Ang butterwort

Nasiod ang mga “sciarid fly” kag mga “whitefly” sa mapilit nga mga dahon sini

[Mga retrato sa pahina 26]

Ang mga dahon sang pitselpitsel sang Aminhan nga Amerika

Ginsal-ot: Isa ka langaw nga nagakaon sing nektar nga magalipong sini

[Retrato sa pahina 26]

Ang “fork leaf sundew”

Isa ka insekto nga nasiod sang mapilit nga mga buhokbuhok sang dahon

[Credit Line]

Plants: Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London