Ang Liso nga Nagalakbay sa Kadagatan

Suno sa manunulat sang MAGMATA! sa Britanya

NAGALAKATLAKAT ako sa balasbalason nga baybay nga may nagalinapta nga lumot kag naanod nga kahoy sa sidlangan nga baybayon sang Inglaterra sang may nakita ako nga isa ka pinasahi nga bato. Ginpulot ko ini. Mahining ini kag mapulapula nga kaki ang duag—apang indi gali ini bato! Ano ini? Isa ka liso nga gin-anod halin sa tropiko, nga kinaandan na nga ginatawag nga liso sa dagat. Paano ini nakalab-ot didto?

Ang Ginhalinan sang Liso sa Dagat

Sa katunayan, liso ini sang higante nga legume, nga ginatawag liana. Ang “liana” suno sa The Concise Oxford Dictionary “isa ka daw kahoy nga tanom nga nagakabod sa mga kahoy, ilabi na sa mga kagulangan sa tropiko.” Ginagamit sini ang iya mga sanga sa pagkabod sa mga kahoy—kon kaisa sa kataason nga 30 metros. Ining tanom makita sa mga baybayon kag mga suba sang sentral kag nakatundan nga Aprika, Colombia, kag West Indies, kag Sentral Amerika. Sa Costa Rica, ginatawag ini nga hagdan sang amu bangod ginagamit ini sang mga amu sa pagsaylosaylo nila sa ibabaw sang mga kahoy.

Nagalapad sing 6 sentimetros, ini nga liso nagasugod sa pagpamuhi sa sulod sang daku nga bunga sini nga nagabitay sa kahoy. Ining daku nga bunga nagalaba tubtob sa dos metros. May tipulon ini nga mga gutlogutlo nga nagaunod sing liso kaangay sang sambag. Kon linghod pa ang panit sini, mahumok ini kag berde ang duag, subong sang kinaandan nga balatong. Apang kon maggulang na ang panit sini, nagatig-a ini, nagakaging kag nagabug-at. Ang duag sini nagakaki kag daw kahoy tulukon.

Sa ulihi, bangod nagabug-at ini, ang bunga nagakahulog sa suba ukon sa dagat. Samtang ginaanod ang bunga, ang mga gutlogutlo sini nagabululagay. Nian ang kada liso sa sulod sang nagaamlig nga panit sini nagasugod sang ila kaugalingon nga paglakbay. Ang iban nga mga liso nagalubong sa lunang sa higad sang suba kag didto nagatubo. Apang, madamo ang nagakaanod sa suba, kon kaisa nagalakbay sing ginatos ka kilometro tubtob sa isa ka gibwangan. Kon ang isa ka liso maglakbay sa mga isla, mahimo ini anuron sang balod pakadto sa malapit nga baybay.

Isa ka Manlalakbay sa Bug-os nga Kalibutan

Ano ang nagakatabo sa liso nga maanod sa dagat? Sa ulihi, ang panit sini madunot, kag liso na lang ang mabilin. Magalugdang bala ini? Indi, kay  indi ini masudlan sang tubig. Makalutaw ini bangod sang espasyo sa sulod sini nga tuga sang pagkurinot sang cotyledon, isa ka daw sibudbod nga dahon sa sulod sang liso. Bangod sining dalayawon nga ikasarang sa pagpabilin nga buhi, ining korte-tagipusuon nga liso—makalakbay sa dagat sing binulan, tinuig pa gani, nga indi maano, antes masampay sa isa ka baybay.

Paano nakalab-ot ining liso sa malayo katama nga mga duog subong sang British Isles, Scandinavia, kag iban pa nga bahin sang Nakatundan nga Europa? Sa sulod sang mga siniglo ining mga liso ginaanod sang Gulf Stream amo nga makatabok ini sa Atlantiko. Sa katunayan, minilyon sining mga liso ang padayon nga nagalakbay sa kadagatan sa bug-os nga kalibutan!

Mabuhi pa bala gihapon ining liso pagkatapos sinang malawig kag makatalagam nga paglakbay? Bueno, pingasa ang nagua nga bahin sini, mas maayo malapit nayon sa pinakamatris sang liso. Nian itanom ang liso sa isa ka mesitera, bunyagi, kag painiti ini sa adlaw. Mahimo gid nga magatubo ini.

Apang, ano ang nagakatabo sa liso nga nasampay sa mga baybay sang mas matugnaw nga lugar sang Europa nga indi bagay sa kinaugali nga pagtubo sini? Mahimo taguon ini sang nakakita subong souvenir, apang madamo nga mga liso ang ginakolekta kag ginabaligya subong dekorasyon, kon kaisa ginakombinar sa mga shell ukon bead agod himuon nga matahom nga mga kulintas. Ang pinakamatahom nga korte tagipusuon ginapabaloran gid sang mga kolektor.

Ginagamit sang mga taga-naaminhan nga Europa ang korte tagipusuon—kag ang korte rektanggulo nga mga liso sang halos magkapareho nga mga espesyi—agod maghimo sing mga kaha sang snuff, kaha sang posporo, kag mga laket. Sa Inglaterra ining mga liso ginahimo nga mga hampanganan nga makagatkagat sang nagapatubo sing ngipon nga mga bata. Masami ginagamit sang mga mananagat ang mga liso subong anting-anting, nagapangatarungan nga kon ang mga liso makalampuwas sa malawig kag makatalagam nga paglakbay sa mga kadagatan, maamligan man sini ang mga nagapanag-iya sini.

Gani kon magkadto ka liwat sa baybay, usisaa ang mga lumot kag ang gin-anod nga mga kahoy. Mahimo makakita ka man sing liso nga nagalakbay sa kadagatan.

[Retrato sa pahina 29]

Ang nagabitay nga bunga sang liso sa dagat sarang maglaba tubtob sa dos metros

[Credit Line]

Courtesy Jean-Jacques Segalen/ Barbadine.com

[Retrato sa pahina 29]

Ang mga kulintas nga may mga liso sa dagat