Ang Halit sang Asin

I-PLAY

Ang Halit sang Asin

Ang Halit sang Asin

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Australia

KINAHANGLAN ang asin agod mabuhi ang tawo kag sapat. Halos 1 porsiento sang aton lawas asin. Ginagamit naton ini sa pagkaon, sa bulong, kag sa pagkaon sang mga sapat. Ang matuod, mga 190 milyones ka tonelada nga asin ang ginagamit sang mga tawo sa bug-os nga kalibutan kada tuig. Apang ining mapuslanon kag bugana nga elemento nangin halit sa pila sang labing mapatubason nga kaumhan sa bug-os nga kalibutan.

Kinse porsiento sang ginatalauma nga duta sa bug-os nga kalibutan ang may irigasyon kag diri nagahalin ang mga 40 porsiento sang tanan nga ginaani nga kalan-on. Sa pagkamatuod, ang paghimo sing irigasyon sa daw lamgod nga duta magapatubo sa sini sing pananom. Apang ang irigasyon mahimo bangdan sang pagsupot sang asin sa duta, nga nagahalit sing amat-amat sa sini. Nagdiutay na ang patubas bangod sang pagsupot sang asin sa katunga sang tanan nga kaumhan sa kalibutan nga may irigasyon. Ginasiling nga kada tuig kapin sa doble nga kalaparon sang Switzerland ang nagakahalitan sang pagsupot sang asin kag pagkahupog sa tubig.

Sa iya libro nga Out of the Earth, si Daniel Hillel, isa ka kilala nga sientipiko sa duta, nagpaandam: “Ang tanan nga salot nga himo sang tawo nga ginbangdan sang pagkalusod sang nagligad nga mga sibilisasyon nagakatabo liwat karon . . . apang sing mas malala pa.” Bangod sang pagsupot sang asin, nagakapierde ang ekonomiya sang Estados Unidos sing lima ka bilyon ka dolyar kada tuig sa pananom. Apang, ang Australia isa sa mga duog nga naapektuhan gid sing tama sining himo sang tawo nga salot.

Ang White Death

Kada oras, subong kalapad sa ginahampangan sing football ang nagakahalitan sang pagsupot sang asin sa malapad nga kaumhan sang trigo sa Nakatundan nga Australia. Si Dr. Tom Hatton sang Commonwealth Scientific and Industrial Research Organization (CSIRO) nagsiling: “Amo gid ini ang pinakamalala nga krisis sa aton palibot.”

Ang sentro sang pagpanguma sa nasidlangan nga Australia, nga kilala subong Murray-Darling Basin, may katalagman gid nga mahalitan sang pagsupot sang asin. Pareho ini kalapad sa Pransia kag Espanya kon tingubon, kag yari diri ang 75 porsiento sang may irigasyon nga kaumhan sang Australia. Halin diri ang halos katunga sang bug-os nga kita sang Australia sa pagpanguma. Ang mga suba sang Murray kag Darling, nga amo ang nagabunyag sa sining sentro sang pagpanguma, nagasuplay man sing tubig sa linibo ka katunggan kag sing ilimnon sa tatlo ka milyon nga tawo.

Sing makapasubo, nahalitan na gid sang asin ang 2,000 kilometros kuadrados sining mapuslanon nga duta, kag ginabanta sang mga sientipiko nga 10,000 kilometros kuadrados pa ang mahalitan sa sini nga dekada. Labi nga nagaparat ang mga suba kag mga sapa sang Murray kag Darling, kag sa iban nga duog indi na puede mainom ang tubig. Sa matambok nga kaumhan sa kilid sini nga mga suba, nagtuhaw ang nakulapan sing asin nga mga katunggan nga wala sing nagapamuhi. Gintawag ini sang mga mangunguma nga white death.

Apang, indi lamang ang kaumhan ang yara sa katalagman. Ang mga sientipiko sa CSIRO nagpaandam nga bangod sang pagsupot sang asin, tubtob sa isa ka libo ka sahi sang tanom kag sapat sa Australia ang yara sa katalagman nga mapapas. Isa pa, kon magpadayon ini nga kahimtangan, mahimo nga mapapas ang katunga sang mga espesyi sang mga pispis sa Murray-Darling Basin sa masunod nga 50 ka tuig. Binagbinaga ang pagkadimahalungon nga ginbangdan sini nga krisis sa palibot.

Ang Ginahalinan sang Asin

Ginadahumdahom sang mga sientipiko nga ang kalabanan nga asin sa Australia naghalin sa alisngaw sang dagat, nga ginpalid sa kontinente sa sulod sang madugay na nga panahon. Ang asin halin sa alisngaw nagapanalupsop sa duta paagi sa ulan. Ang isa pa nga ginapatihan nila nga ginhalinan sini amo ang asin sang dagat nga sang una nagakobre sa mga bahin sang kontinente. Paagi sa ulan, nagpanalupsop ang asin sa mga anib sang duta, kag ang nibel sang tubig nagpabilin sa idalom sang duta nga may asin.

Pagligad sang tion, nakulapan ang kontinente sang mga kahoy nga eucalyptus kag iban pa nga pananom nga nagpanggamot sing 30 metros ukon madalom pa. Ginasuyop sang mga pananom ang kalabanan nga ulan nga nagatupa sa duta kag ginapabalik ini subong alisngaw paagi sa mga dahon. Bangod sini, nagpabilin nga madalom ang nibel sang tubig. Apang ang mga pamaagi sang mga taga-Europa sa pagpanguma, nga nagpahamungaya kag nagpauswag sa Australia, naglakip man sang pagkaingin sa malapad nga mga kadutaan. Bangod sang pagpanapas sa madamo nga kahoy nga madalom sing gamot, kag paggamit sing irigasyon sa malapad nga kaumhan, nagtaas ang nibel sang tubig. Gani, ang madugay na nalubong nga asin natunaw kag nagpaibabaw malapit sa kadaygan sang matambok nga duta.

Mga Kabangdanan sang Problema sa Asin

Ang irigasyon sa kaumhan nagpadamo sing patubas sa Murray-Darling Basin. Apang, ginpadasig man sini nga pamaagi ang pagtaas sang nibel sang tubig sa idalom sini nga kaumhan. Ang maparat nga tubig sa idalom sang duta nagtahos sa mga suba kag naghalit sa tubig-tab-ang. Isa pa ka problema ang gintuga sini nga amo ang pagparat sang suba. Ang maparat nga tubig sang suba ginagamit sa irigasyon sang kaumhan, kag padayon nga nagalala ang problema.

Apang, may isa ka sahi sang pagsupot sang asin nga wala nagahalin sa irigasyon kundi sa sahi sang mga tanom nga nagapamuhi. Sa bug-os nga duog, ang mga kahoy nga madalom sing gamot ginbuslan sang mga hilamon para sa kasapatan kag sang mga pananom nga ginaani tuigtuig, nga manabaw lamang ang mga gamot. Ang ulan nga masuyop anay sang mga gamot sang mga kahoy indi na masarangan sang mga pananom.

Subong resulta, ginabanta sang mga sientipiko nga mga 10 tubtob 100 ka pilo nga kadamuon sang tubig karon ang nagapanalupsop sangsa kon may mga kahoy pa nga nagapamuhi sa kapatagan. Tuman na kadamo nga tubig ang nagpanalupsop sa duta sang nagligad nga isa ka gatos ka tuig amo nga nagtaas ang nibel sang tubig sing mga 60 metros ukon kapin pa sa idalom sang Murray-Darling Basin. Sang lapit na sa kadaygan sang duta sing pila ka metro ang nibel sang maparat nga tubig, diri nagsugod ang mga problema sang mga mangunguma.

Nangin arikutoy ang mga pananom sa mga duog sa kaumhan nga matambok anay. Madugay pa antes magtuhaw ang mga duog nga nakulapan sang asin, ang may asin nga tubig sa idalom-duta malapit sa kadaygan ginapasaka paagi sa pag-alisngaw. Sa primero, maagwanta pa ini sang mga tanom nga nagapamuhi sa sini nga mga duog, apang samtang nagadamo ang asin nga nagapaibabaw kag nagasupot sa duta, nagalamgod ang duta.

Indi lamang pagpanguma ang naapektuhan sang pagsupot sang asin. Naapektuhan man sini ang pila ka haywey, amo nga madali ini maguba. Ginahalitan man sini ang mga bilding kag mga tubo sang tubig sa mga banwa sa bug-os nga Murray-Darling Basin.

Maremedyuhan Bala ang Halit?

Ang pagtaas sang nibel sang maparat nga tubig mahimo nga magapadayon pa sa masunod nga 50 tubtob 100 ka tuig. Ginsiling sang isa ka report nga sa tion nga ang isa ka bata nga mabun-ag karon makalab-ot sa edad nga 30 anyos, ang duog nga subong kalapad sa estado sang Victoria—⁠halos pareho kalapad sa Gran Britanya—⁠nahalitan na. Paano mapunggan ini nga halit?

“Dapat gid naton bag-uhon ang pagdumala kag paggamit sa kinaugali nga manggad sang [Murray-Darling] Basin agod maamligan ang sistema sang kinaugali kag mangin mapatubason ang duta,” siling sang isa ka report sang gobierno. “Daku ang gastuhon sa sini . . . Apang, diutay katama ini nga gasto kon ipaanggid sa pat-od nga kapierdihan—⁠sa ekonomiya, sa palibot kag sa katilingban⁠—kon indi pagbag-uhon ang mga pamaagi karon.”

Ang pagpananom sing mga kahoy una nga tikang agod remedyuhan ang halit, apang sa karon wala ini ginatamod nga isa ka takus sa gastos nga tikang. Ang isa ka report sang mga sientipiko nagsiling: “Indi naton mabalik ang mga kahimtangan nga pareho gid sa sistema sang kinaugali. Sa masami, ang mga pag-uswag [halin sa pagpananom sing mga kahoy] mahinay katama, kon matabo gid man ini.”

Sa karon anay, ginapalig-on ang mga mangunguma nga magtanom sing mga tanom nga mas madalom manggamot ukon makasarang sa epekto sang asin. Ang iban nga mga negosyante nagmina pa gani sang asin nga naghalit sa ila kaumhan kag ginabaligya ini. Ang iban nagplano sa paghimo sing mga punong sang maparat nga tubig agod magsagod sing mga isda, lukon, kag mga gulaman pa gani.

Indi lamang sa Australia nagakatabo ini nga halit. Kon indi gilayon himuon ang daku nga mga pagbag-o, daw matabo liwat ang ginlaragway sang Griegong pilosopo nga si Plato tuhoy sa Gresya sang una: “Ang matambok nga duta sang una nangin kaangay karon sang kalabera sang masakiton nga tawo, diin nagakadula ang pinakamaayo nga bahin sang duta kag halos wala na sing nabilin.”

[Mapa sa pahina 25]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

MURRAY- DARLING BASIN

[Credit Line]

[Mga retrato sa pahina 25]

Nagtapik ang asin sa tinapsan sang kahoy sa tunga sang nahupog sang tubig nga uma

Nahalitan ang matambok anay nga kaumhan bangod sang nagsupot nga asin sa duta

[Credit Line]

[Mga Retrato sa pahina 26]

Una nga palatandaan sang halit—⁠lamgod nga mga duog sa tunga sang matambok nga kaumhan

Ang nagpaibabaw nga asin nagapatay sa pananom

Ang epekto sang asin sa mapatubason anay nga kaumhan

Ang mangin epekto sa ulihi sang nagataas nga nibel sang tubig

[Credit Line]

MAGMATA!