Glaucoma—Ang Kawatan sang Panan-aw

ISENTRO sing makadali ang imo panulok sa katapusan nga tinaga sa sini nga dinalan. Bisan wala nagahulag ang imo mga mata, makita mo bala ang bahin sa ibabaw, sa idalom, kag sa duha ka kilid sini nga magasin? Mahimo gid nga makita mo ini bangod sang imo peripheral vision (ikasarang nga makita ang mga butang nga indi sentro sa panulok). Bangod sini mamulalungan mo ang daw kamalamalahan nga hulag sang tawo nga nagapalapit sa imo halin sa kilid. Nagabulig ini sa imo nga indi matapakan ang mga butang sa imo ginaagyan kag indi makabunggo sa pader samtang nagalakat. Kag kon nagamaneho ka sing salakyan, nagapaalisto ini sa imo kon yara na sa karsada ang tawo nga nagalakat.

Apang samtang nagabasa ka sa sini nga pahina, mahimo nga madula ang imo peripheral vision sing amat-amat​​—⁠⁠nga indi mo gani mamulalungan. Sa bug-os nga kalibutan, ginbanabana nga 66 milyones ka tawo ang may balatian sa mata nga ginatawag glaucoma. Kapin sa lima ka milyon sa ila ang nabulag, amo nga ang glaucoma nangin ikatlo sa panguna nga kabangdanan sang permanente nga pagkabulag. “Apang bisan sa mauswagon nga mga pungsod nga may mga programa sa pag-edukar sa publiko tuhoy sa glaucoma, katunga sang kadamuon sang mga tawo nga may glaucoma ang wala gid mausisa sang doktor,” siling sang medikal nga balasahon nga The Lancet.

Sin-o ang may daku nga posibilidad nga magbalatian sing glaucoma? Paano ini matukiban, kag paano ini mabulong?

Ano ang Glaucoma?

Dapat anay naton mahibaluan ang pila ka impormasyon tuhoy sa aton mga mata. Ang brosyur nga ginbalhag sang Glaucoma Foundation of Australia nagapaathag: “Nagakorte ang mata bangod sang presyon​​—⁠⁠ang mahumok nga mga basad (tissue) sang mata ‘nagahabok,’ kaangay sang goma sang salakyan ukon sang lobo.” Sa sulod sang mata, ang ciliary body nagabomba sing pluido nga ginatawag aqueous humor halin sa mga ugat nga ginailigan sang dugo pasulod sa mata. “Ang pluido nagailig pasulod sa mata, nagahatag sing sustansia sa mga bahin sang mata kag nagabalik sa nagailig nga dugo paagi sa daw salaan nga ginatawag trabecular meshwork.”

Kon ini nga meshwork masupunan ukon magkupos sa bisan ano nga rason, ang presyon sa sulod sang mata nagataas kag sa ulihi magahalit sa sensitibo nga mga nahot (fiber) sang nerbio sa likod nga bahin sang mata. Ini nga kahimtangan ginatawag open-angle glaucoma, nga amo ang 90 porsiento sang tanan nga kaso sang glaucoma.

Ang presyon sa sulod sang imo mata, nga kilala subong intraocular pressure (IOP), nagabag-obag-o sa bug-os nga adlaw kag apektado sang madamo nga butang lakip sang pitik sang imo tagipusuon, kadamuon sang imo ginainom, kag posisyon sang imo lawas. Ining kinaandan nga pagbag-obag-o wala nagahalit sa imo mata. Ang mataas nga presyon sa mata indi ang lamang nga palatandaan sang glaucoma, bangod lainlain ang “normal” nga presyon sa mata sang kada tawo. Apang, ang mataas nga IOP isa sa mga sintoma sang glaucoma.

Isa ka talagsahon nga sahi sini nga balatian amo ang malala na nga angle-closure glaucoma. Indi kaangay sa open-angle glaucoma, gulpi diri nga nagataas ang presyon sa mata. Ginabangdan ini sang tuman nga sakit sa mata, lakip ang pagburon sang panan-aw kag pagsuka. Kon indi ini mabulong gilayon sa pagsugod pa lang sang mga sintoma, masami ini ginatunaan sang pagkabulag. Ang isa pa ka sahi amo ang secondary glaucoma. Subong sang ginapahangop sa pagtawag sa sini, nagatubo ini nga balatian bangod sang iban  pa nga mga balatian sa mata subong sang tumor, katarata, ukon halit sa mata. Pila lamang ka tawo ang nagabalatian sang ikap-at nga sahi, nga amo ang congenital glaucoma. Yara na ini nga balatian pagkabun-ag ukon wala lang madugay sa tapos mabun-ag kag amo ang kabangdanan kon ngaa ang lapsag may daku nga kalimutaw kag nasilawan gid sa kasanag.

Kon Paano Ini “Nagakawat” sang Panan-aw

Mahimo kawaton sang glaucoma ang halos 90 porsiento sang imo panan-aw sa isa ka mata nga indi mo mamulalungan. Paano ini matabo? Tanan kita may kinaugali nga blind spot sa likod nga bahin sang tagsa ka mata. Ini nga bahin sang retina, diin nagatabuay ang mga nahot sang nerbio agod mangin optic nerve, wala sing mga selula nga may reaksion sa kapawa. Apang, wala mo nahibaluan ini nga blind spot bangod may ikasarang ang imo utok nga kompletuhon ang kulang nga mga bahin sang laragway. Bangod sini nga ikasarang sang utok nga ang glaucoma nagahalit sing amat-amat.

Si Dr. Ivan Goldberg, isa sa nagapanguna nga mga optalmologo sa Australia, nagsiling sa Magmata!: “Ginatawag ang glaucoma nga isa ka kawatan sang panan-aw nga indi mamutikan bangod wala ini sing mga sintoma. Ang labing kinaandan nga sahi sang glaucoma amat-amat nga nagatubo apang sigesige kag, sa hinali lang, nagahalit sa mga nerbio nga nagaangot sang mata sa utok. Nagaluhaluha man ang imo mata ukon wala, mamala man ini ukon indi, maathag ka man nga makabasa kag makasulat ukon indi​​—⁠⁠wala ini sing labot sa glaucoma. Mahimo nga maayo gid ang pamatyag mo sa imo mata apang malala na gali ang imo glaucoma.”

 Pagtukib sa Kawatan

Wala sing kompleto nga medikal nga eksaminasyon para sa glaucoma. Paagi sa paggamit sing tonometer, mahimo umpisahan sang isa ka espesyalista sa mata ang pag-usisa sa presyon sang pluido sa imo mata. Hinayhinay nga ginagamit ini nga instrumento agod tapanon ang cornea, ukon ang atubangan nga bahin sang imo mata. Ginatakus ang puersa nga kinahanglan agod mahimo ini, kag sa amo matakus ang presyon sa sulod sang imo mata. Mahimo man makita sang espesyalista sa mata ang mga palatandaan sang glaucoma paagi sa paggamit sing mga instrumento nga makakilala sang nahalitan nga basad sa mga nerbio nga nagaangot sang mata sa utok. Si Dr. Goldberg nagsiling: “Ginatan-aw namon kon bala ang mga nahot sang nerbio ukon ang mga ugat nga ginailigan sang dugo sa likod sang mata may di-kinaandan nga korte, bangod mahimo nga patimaan ini sang nahalitan nga mga nerbio.”

Matukiban man ang glaucoma paagi sa pag-usisa sa bug-os nga makita sang mata kon nasentro ini sa isa ka direksion (visual-field testing). Si Dr. Goldberg nagpaathag: “Nagatulok ang isa ka tawo sa sulod sang isa ka tipulon nga daw yahong nga napasigahan sang puti nga suga, kag may mas masanag nga puti nga suga nga ginapasiga sa gamay nga bahin sa sulod sini. Tum-ukon niya ang isa ka buton kon makita niya ang mas masanag nga puti nga siga.” Kon indi mo makita ang puti nga siga sa kilid sang imo visual field, mahimo ini magpatimaan sing glaucoma. Ginaimbento pa ang bag-o nga mga instrumento nga mahimo magpasimple sining medyo masibod nga pamaagi.

Sin-o ang May Daku nga Posibilidad nga Magbalatian?

Mapagros ang panglawason sang kuarentahon nga si Paul. Sia nagsiling: “Nagkadto ako sa optometrista agod magpahimo sing bag-o nga antipara, kag ginpamangkot niya ako kon may paryente ako nga may glaucoma. Nagpulupamangkot ako kag natukiban ko nga ang akon tiya kag tiyo may yari sini. Ginsilingan niya ako nga magpalantaw sa isa ka espesyalista sa mata, nga nagkompirmar nga may glaucoma gid ako.” Si Dr. Goldberg nagpaathag: “Kon may glaucoma ang imo iloy ukon amay, tatlo tubtob lima ka pilo ang posibilidad nga magbalatian ka man sini. Kag kon may utod ka nga may glaucoma, nian lima tubtob pito ka pilo ang posibilidad nga ikaw man magbalatian sini.”

Si Dr. Kevin Greenidge sang Glaucoma Foundation sa Estados Unidos nagsambit sang iban pa nga mga palatandaan sang daku nga posibilidad nga magbalatian: “Kon lampas ka na sa 45 anyos kag kaliwat sang Aprikano, ukon yara sa masunod nga mga kahimtangan​​—⁠⁠may paryente ka nga may glaucoma, nearsighted ka [may diperensia ang imo panulok sa malayo], may diabetes ka, nahalitan anay ang imo mata ukon regular ka nga nagagamit sing mga produkto nga may cortisone/steroid​​—⁠⁠ipatan-aw ang imo mata kada tuig.” Bisan pa wala ka sa sini nga mga kahimtangan kag wala pa mag-45 anyos, ginarekomendar sang Glaucoma Foundation nga ipatan-aw mo  gihapon ang imo mata kon may glaucoma kada apat ka tuig. Kon lampas ka na sa 45 anyos, dapat mo ini himuon kada duha ka tuig.

Magpabulong kag Kontrola Ini

Nagagamit si Paul sing espesyal nga inugpatulo sa mata kis-a sa isa ka adlaw agod mabulong ang iya glaucoma. Si Paul nagsiling: “Ginapunggan sang inugpatulo ang pagdamo sang aqueous fluid sa mata.” Ginbulong man si Paul paagi sa paggamit sing laser beam sa paghimo sing napulo ka gagmay nga buho sa atubangan nga bahin sang iya mata nga malapit sa kinaugali nga mga buho. Nagsiling sia: “Sang gin-laser una ang isa ko ka mata, ginnerbios gid ako amo nga labi nga naglain ang akon pamatyag. Apang, sang ang pihak ko na nga mata ang ginbulong pagligad sang pila ka adlaw, nakahibalo na ako sang matabo. Mas relaks na ako, kag natapos sang doktor ang operasyon nga wala ko mamulalungan.” Nakontrol sang pagbulong ang presyon sa mga mata ni Paul.

Nangin positibo ang panimuot ni Paul. Nagsiling sia: “Diutay lamang ang nahalitan sa akon retina, kag maayo na lang, bug-os pa ang akon peripheral vision. Kon indi ko malipatan nga patuluan ang akon mata kada adlaw, mahimo nga magapabilin nga amo sini ang akon panan-aw.”

Nahalitan bala sang “kawatan sang panan-aw” ang imo panulok? Kon wala ka pa gid makapatan-aw sang imo mata kon may glaucoma ka​​—⁠⁠kag ilabi na kon daku ang posibilidad nga magbalatian ka sini​​—⁠⁠maalamon nga ipangabay sa imo doktor nga usisaon kon may glaucoma ka. Subong sang ginsiling ni Dr. Goldberg, “malikawan ang daku nga halit sang glaucoma paagi sa temprano kag nagakaigo nga pagbulong.” Huo, mapunggan mo ining kawatan sang panan-aw!

[Retrato sa pahina 26]

Daku ang posibilidad nga magbalatian ka sing glaucoma kon

● Kaliwat ka sang Aprikano

● May paryente ka nga may glaucoma

● May diabetes ka

● Nearsighted ka (may diperensia ang imo panulok sa malayo)

● Regular kag madugay na nga naggamit ka sing cortisone/steroid​​—⁠⁠ginagamit sa pila ka ointment kag mga spray para sa hapo

● Nahalitan anay ang imo mata

● Lampas ka na sa 45 anyos

[Retrato]

Mahimo malikawan ang pagkabulag paagi sa regular nga pagpatan-aw sa doktor

[Diagram/Mga retrato sa pahina 25]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

OPEN-ANGLE GLAUCOMA

Cornea

Iris

Lente

Retina

Sa optic disk, ukon blind spot, nagatabuay ang mga nerve fiber agod mangin optic nerve

Ang optic nerve nagadala sing mga senyales sang panan-aw pakadto sa utok

Ang ciliary body, diin ginahimo ang pluido

1 Ang aqueous humor matin-aw nga pluido nga nagahatag sing sustansia sa lente, sa iris, kag sa sulod sang cornea. Indi ini ang luha nga nagatinlo sang nagua nga bahin sang mata

2 Ang trabecular meshwork ginailigan sang pluido

3 Kon masupunan ukon magkupos ang meshwork, nagataas ang presyon sa sulod sang mata

4 Kon magtaas ang presyon, nagakasamad ang sensitibo nga mga nahot sang nerbio sa likod sang mata, nga ginabangdan sang glaucoma ukon buron nga panan-aw

[Mga retrato sa pahina 25]

Optic disk

Ang imo makita

NORMAL NGA PANAN-AW

NAGAUMPISA NGA GLAUCOMA

MALALA NGA GLAUCOMA

[Credit Line]

Photos of optic disks: Courtesy Atlas of Ophthalmology