Pagbusong sang mga Tin-edyer​—​Isa ka Mabug-at nga Problema sa Bug-os nga Kalibutan

ANG pagbusong sang mga tin-edyer gintawag nga isa ka epidemia. Apang, mahangpan gid naton kon daw ano kabug-at ini nga problema kon binagbinagon naton ang epekto sang pagbusong sa isa ka nagasalangisag nga dalagita. Daku nga mga pagbag-o ang maeksperiensiahan niya sa iya kabuhi nga magaapektar indi lamang sa iya kaugalingon kundi sa iya man pamilya kag mga hinigugma.

Ang mga tin-edyer yara sa ginatawag sang Biblia nga “kapagsik sang pagkabatan-on”​​—⁠⁠ang tion nga masami nagahingalayo ang seksuwal nga mga handum. (1 Corinto 7:36) Apang, indi naton masiling nga ang pagbusong sang mga tin-edyer resulta lamang sang indi paggamit sing kontraseptibo. Ginapakita sang ebidensia nga ang pagtamod sang katilingban kag ang emosyon may epekto sa pagbusong sang mga tin-edyer.

Ang mga Kabangdanan

Ginapakita sang pagpanalawsaw nga madamo sang tin-edyer nga mga iloy ang naghalin sa nabungkag nga mga pamilya. “Ang luyag ko gid amo ang isa ka matuod nga pamilya” amo pirme ang ginasiling sang madamo sang nagabusong nga mga tin-edyer. Maathag, kon amo, nga ang nabungkag nga mga pamilya mahimo nga isa ka kabangdanan sang pagbusong sang mga tin-edyer. Nasapwan sang nagabulig nga mga programa nga sa masami “indi maayo ang relasyon [sang tin-edyer nga mga iloy] sa ila iloy kag wala sila sing relasyon sa ila amay.” Madumduman ni Anita, nga nangin iloy sa edad nga 18, nga bisan pa naghimakas ang iya nagasolo nga iloy nga buhion sia, ginapangita gihapon niya ang iya amay.

Ang iban nga mga dalagita nangin di-minyo nga mga iloy bangod ginlugos sila. Para sa iban sa ila, ang paglugos sa ila daw amo ang ginabangdan sang masakit nga emosyon nga mahimo magtuhaw sa ulihi sa makaguba sang kabuhi nga paggawi. Halimbawa, ginlugos si Jasmine sang 15 anyos sia. “Pagkatapos sadto,” siling niya, “nagapawala na lang ako sa akon kabuhi. Pag-edad ko sang 19, nagbusong ako.” Ang seksuwal nga pag-abuso mahimo man bangdan sang pagbatyag sang isa nga wala sia sing pulos. “Daw indi ako takus sa bisan ano nga butang,” panganduhoy ni Jasmine. Amo man sini ang inagihan ni Anita: “Sa ulot sang edad nga 7 anyos kag 11 anyos, ginlugos ako sang isa ka tin-edyer. Ginkaugtan ko ang akon kaugalingon. Ginbasol ko ang akon kaugalingon.” Nagbusong sia sa edad nga 17 anyos.

Sa pihak nga bahin, ang iban nga mga pamatan-on biktima sang ila sobra nga kompiansa sa kaugalingon kag pagkamausisaon. Si Nicole, nga ginbalikwat sa nauna nga artikulo, nagbaton: “Abi ko anay nahibaluan ko na ang tanan nga butang, nga masarangan ko himuon ang bisan ano. Makapasubo nga  makasarang man gali ako magbata.” Si Carol, nga pinamataan man samtang tin-edyer pa, nagdesisyon nga tilawtilawan ang sekso bangod luyag niya mahibaluan kon ano ini. Nagsiling sia, “Sa pamatyagan ko may kulang sa akon kabuhi.”

Ang pagkawalay hinalung-ong kon ano ang mangin resulta sang seksuwal nga pagpakighirop isa man ka kabangdanan. Sa Britanya, suno sa mga sosyologo nga sanday Karen Rowlingson kag Stephen McKay, ang iban nga mga pamatan-on “kulang sing sibu nga ihibalo tuhoy sa . . . kon ano ang paabuton sa pagpakigrelasyon kag kon ano ang buot silingon sang pagbusong.” Daw wala nahangpan sang iban nga mga dalagita nga mabusong sila kon makighirop sila sa lalaki. Sa isa ka surbe, “masami ginareport nga nakibot ukon nasorpresa [ang tin-edyer nga mga iloy] sang mahibaluan nila nga nagabusong sila bisan pa wala sila maggamit sing kontraseptibo.”

Apang, ang may pinakadaku gid nga impluwensia sa pagbusong sang mga tin-edyer amo ang nagbag-o nga pagtamod sa sekso. Nagakabuhi kita karon sa tion nga ang mga tawo “mahigugmaon sa kinasadya sa baylo sang sa Dios.” (2 Timoteo 3:1-4) Ang Australiana nga mga manugpanalawsaw nga sanday Ailsa Burns kag Cath Scott nagsiling nga “ang pagtamod sang publiko, sang relihion, kag ang materyal nga bulig indi na tanto ka estrikto sa imoral nga mga tawo.” Sa karon, wala na ginatamay ang isa ka dalaga nga ginpamataan. Sa iban nga mga lugar, ginapabugal pa gani sang ginpamataan nga mga tin-edyer nga may bata na sila!

 Ang Epekto sa Emosyon

Ang nagakatabo sa tin-edyer nga mga iloy tuhay gid sa pantasya sang mga pamatan-on. Sa tion nga mahibaluan nila nga nagabusong sila, masami nga nagasalangisag ang mga dalagita. Madamo ang nagbaton nga nakibot sila ukon hinadlukan. “Ang kinaandan nga mga reaksion nagalakip sang kaakig, pagbatyag nga nakasala, kag pagpanghiwala sa kamatuoran,” siling sang American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Apang, makatalagam nga ipanghiwala ang kamatuoran, bangod mahimo nga magapugong ini sa dalagita sa pagpadoktor nga kinahanglanon gid.

“Kinulbaan ako,” siling ni Elvenia sang mamarasmasan niya ang resulta sang iya “pagpasimpalad” sa sekso. Madamo sang nagabusong nga mga dalagita ang wala sing matu-aran ukon nahuya gid nga hambalan ang ila kahimtangan. Gani, indi katingalahan nga ang iban nadaug sang kahadlok kag sang pagbatyag nga nakasala. Madamo man sang nagabusong nga mga tin-edyer ang may grabe nga depresyon. “Daw indi ko na gusto mabuhi, kag bahala na kon mapatay ako,” siling ni Jasmine.⁠ *

Apang bisan ano pa ang mahimo mangin reaksion sa primero sang isa ka dalagita, dapat sia maghimo sa ulihi sing pila ka mapuslanon nga mga desisyon para sa iya kaugalingon kag sa iya bata. Kon paano makahimo ang mga dalagita sini nga mga desisyon sing maalamon amo ang topiko sang amon masunod nga artikulo.

[Nota]

 [Kahon sa pahina 7]

Pagbusong sang mga Tin-edyer​​—⁠⁠Ang Makatulublag nga mga Katunayan

Bisan pa ginalaragway sang masunod ang kahimtangan sa Estados Unidos, ginapakita man sini ang mga problema nga aktual nga ginaatubang sang nagabusong nga mga tin-edyer sa bug-os nga kalibutan.

● Apat sa 10 ka dalagita ang nagabusong antes mag-20 anyos​​—⁠⁠kapin sa 900,000 ang nagabusong nga mga tin-edyer kada tuig.

● Mga 40 porsiento sang tin-edyer nga mga iloy ang wala pa magdisiotso anyos.

● Mas madamo nga mga anak sang tin-edyer nga mga ginikanan ang ginaabusuhan kag ginapatumbayaan sangsa mga anak sang may edad-edad na nga mga ginikanan.

● Apat lamang sa 10 ka iloy nga kubos sa 18 anyos ang nakatapos sa hayskul.

● Halos 80 porsiento sang mga amay ang wala nagapakasal sa tin-edyer nga mga iloy sang ila mga anak.

● Treinta porsiento lamang sang tin-edyer nga mga iloy nga nagpakasal sa tapos magbata ang nagaasawahay gihapon; doble ang posibilidad nga indi magmadinalag-on ang pag-asawahay sang mga tin-edyer sangsa mga babayi nga di-magkubos 25 anyos.

● Mas daku ang posibilidad nga ang mga bata sang tin-edyer nga mga iloy matawo nga kulang sa binulan kag bug-at, sa amo nagadugang pa ang posibilidad sang mga kaso nga ang bata mapatay, bulag, bungol, maluya ang baga, kulangkulang, buangit, may cerebral palsy, mahinay magbasa, kag sobra ka hulagan.

[Credit Line]

Ginkuha gikan sa Not Just Another Single Issue: Teen Pregnancy Prevention’s Link to Other Critical Social Issues, The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy, Pebrero 2002.

[Kahon/Retrato sa pahina 7]

Pagbusong sang mga Tin-edyer sa Bug-os nga Kalibutan

BRAZIL: Suno sa report, “698,439 ka dalagita nga wala pa mag-19 anyos ang nagbata sang 1998 nga ginagamit ang Brazilian State Health System . . . 31,857 sini sa ila ang mga bata pa nga nagaedad halin sa 10 tubtob 14 anyos, nga daw wala pa sing buot agod makaangkon sing bata.”​​—⁠⁠Folha de S. Paulo, Agosto 25, 1999.

BRITANYA: “Sa Nakatundan nga Europa, ang Britanya ang may pinakamadamo nga tin-edyer nga mga iloy . . . Halos 90,000 ka tin-edyer ang nagbusong sa Inglaterra sang 1997. Mga 56,000 ang nagbata, kag mga 50,000 ang nagbata nga indi kasal.”​​—⁠⁠Lone Parent Families, 2002.

MALAYSIA: “Ang mga bata nga nabun-ag gikan sa indi kasal nga mga ginikanan sa sini nga pungsod nagdamo pa halin sang 1998 kag ang kalabanan sang mga iloy nagahingapos sa ila pagkatin-edyer.”​​—⁠⁠New Straits Times⁠⁠–​​​Management Times, Abril 1, 2002.

RUSYA: “Ginapakita sang mga estadistika sang gobierno nga halos un-tersia sang tanan nga bata nga natawo sa Rusya sang nagligad nga tuig ang nabun-ag gikan sa mga pinamataan, doble sa porsiento sang nagligad nga dekada kag sa kadamuon nga wala pa matabo sugod sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Kapin sa 40 porsiento sini nga mga bata ang ginbun-ag sang mga tin-edyer.”​​—⁠⁠The Moscow Times, Nobiembre 29, 2001.

ESTADOS UNIDOS: “Walay sapayan nga nagbuhin sining karon lang ang mga tin-edyer nga nagabusong, 4 sa 10 ka tin-edyer ang nagabusong antes sila mag-20 anyos.”​​—⁠⁠Whatever Happened to Childhood? The Problem of Teen Pregnancy in the United States, 1997.

[Retrato sa pahina 5]

Nagadugang ang risgo nga magbusong ang isa ka dalagita kon magbulagay ang mga ginikanan

[Retrato sa pahina 6]

Daw wala nahangpan sang iban nga mga dalagita nga mabusong sila kon makighirop sila sa mga lalaki

[Retrato sa pahina 6]

Ang pagbusong may daku nga epekto sa isa ka dalagita kag sa iya mga hinigugma