Sobra nga Katambukon—Ano ang mga Kabangdanan Sini?

“Yara kita sa tunga sang isa ka epidemia nga mahimo makaapektar gid sa kapagros sang aton mga anak. Kon ang katilingban indi karon magpatuman sing mga tikang agod matapna ini, ang pagdamo sang mga sobra katambok indi mapunggan.”​—⁠⁠William J. Klish, propesor sang pediatrics.

ANG iban nga wala sing problema sa katambukon mahuyog sa pagmulay sa mabug-at kag matambok gid nga mga tawo kag ginatamod sila subong mga indibiduwal nga kulang sing determinasyon kag motibasyon. Apang amo lamang bala sini kasimple ang problema? Ang sobra katambok nga mga tawo matamad lang bala nga mga indibiduwal nga nagalikaw sa pisikal nga ehersisyo? Ukon sa madamo nga kaso may iban pa bala nga mga kabangdanan nga mas mabudlay makontrol?

Napanubli? Palibot? Ukon ang Duha?

Ang libro nga Food Fight nagasiling: “Madugay na ginabaisan kon bala ang kabangdanan sang sobra nga katambukon amo ang genetics ukon ang palibot.” Ano ang kahulugan sang genetics sa sining konteksto? Nagapati ang iban sa teoriya nga ang lawas sang tawo kinaugali nga nagatago sing sobra nga kalori para sa posible nga mga kinahanglanon sa palaabuton. Ini man nga reperensia nagapadayon: “Ang genetics sang sobra nga katambukon madugay na gintun-an. . . . Madamo na nga panalawsaw ang ginhimo tuhoy sa mga gene kag sobra nga katambukon sang tawo. Ang moderno nga mga teknik ginagamit agod makilala ang mga gene nga ginabangdan sang pagtambok kag pagmasakit sang mga tawo subong sang diabetes. Suno sa mga sientipiko, 25 porsiento tubtob 40 porsiento sang nagkalainlain nga pagtambok sang tawo sa kabilugan ang mahimo mapasibangod sa mga gene.” Ang libro nagapadayon: “Kon ang sobra nga katambukon masami nga ginabasol sa kaluyahon sang tawo, ginapadaku sining mga numero ang importansia sang biolohiya, apang walay sapayan sini, 60 porsiento ukon kapin pa sa sini ang mapasibangod sa palibot.” Nagakahulugan ini nga ang panguna nga kabangdanan sang sobra nga pagtambok amo gihapon ang estilo sang pagkabuhi sang isa ka tawo. Mas madamo bala nga kalori ang ginakaon sang indibiduwal sangsa ginasunog niya kada adlaw? Pirme bala sia nagakaon sing indi husto nga pagkaon? May tion bala sia kada adlaw para sa haganhagan nga pag-ehersisyo?

Ginapaathag sang Mayo Clinic ang kabangdanan sang sobra nga pagtambok sa mahapos-mahangpan nga mga termino: “Ang mga gene mahimo isa ka kabangdanan nga nagaresulta sa sobra nga kabug-aton ukon sobra nga katambukon, apang ang kabug-aton sang imo lawas apektado sa ulihi sang imo dieta kag pisikal nga aktibidad. Sa pagligad sang malawig nga tion, ang pagkaon sing sobra nga kalori, ang sedentaryo nga estilo sang pagkabuhi, ukon ang kombinasyon sining duha nagadul-ong sa sobra nga katambukon.” (Italiko amon.) Ini gihapon  nga reperensia nagsiling pa gid: “Ang imo palanublion wala nagakahulugan nga natalana ka nga mangin matambok. . . . Bisan ano pa nga mga gene ang imo mapanubli, sa ulihi ang imo napili nga nutrisyon kag aktibidad ang nagaapektar sang imo kabug-aton.”

Ang mga negosyo nga nagabulig sa mga tawo sa pagpaniwang nagaganansia sing minilyon dolyares samtang ang desperado nga mga tawo nagapanikasog nga mapasag-uli ang ila anay bayhon. Apang, ano ang ginasiling sang mga eksperto tuhoy sa sini nga mga programa? “Ang sobra nga katambukon mabudlay gid bulngon, kag indi mamentinar sang kalabanan nga mga tawo ang ila pagniwang,” siling sang libro nga Food Fight. “Ang labing malaumon nga mga pagbanabana amo nga 25 porsiento [isa sa apat] ang nagniwang kag namentinar ini, nga masami nagakinahanglan sing madamo nga pagtilaw.”

Mga Katalagman sang Sobra nga Katambukon

Ang sobra nga katambukon mahimo magdul-ong sa grabe nga mga balatian. Si Dr. Scott Loren-Selco, isa ka neurologo sa University of Southern California Medical Center, nagapaandam nga bisan ang mga pamatan-on nga sobra katambok mahimo magmasakit sing Type 2 nga diabetes. (Tan-awa ang Mayo 8, 2003 nga Magmata!) Sia nagsiling: “Pirme naton ini karon makita, kag makakulugmat gid ini. Ginasingganan ko [ang sobra katambok nga mga pasyente] nga mahimo ko sila dalhon sa ward sang mga may diabetes kag ipakita sa ila ang ila posible nga palaabuton: mga bulag, mga kumpol-tiil, madamo gid nga mga tawo nga nagluya ang lawas bangod sang type 2 [diabetes]​​​—⁠⁠kag ang tanan sobra katambok.” Ano ang isa gid ka rason? “Makasarang sila sa pagbakal sing dalagku kaayo nga mga hamburger kag french fries​​​—⁠⁠gani ginabakal nila ini,” siling ni Loren-Selco. “Wala sing nagasiling sa ila nga malain ini​​​—⁠⁠pat-od gid nga indi ang fast-food nga mga kompanya, kag, sing prangka, pat-od gid nga indi ang kalabanan nga mga manugbulong, nga wala pa mahanas sa nutrisyon.”

Si Dr. Edward Taub, isa ka kilala nga manunulat sa nutrisyon, nagsiling: “Nangin mas uso sining karon lang, kag husto pa gani, ang magpati nga ang mangin sobra katambok isa lamang ka normal kag ginabaton nga bahin sang moderno nga pagkabuhi. Isa gid ka makatilingala nga hinimuan sang mga negosyante nga nagtin-ad paagi sa paghimo sing pagkaon nga nagapatambok sa aton ang paghaylo sa publiko.”

Ang mga eksperto nagasiling nga ang mga tawo nga “korte-peras,” nga may sobra nga tambok sa balikawang, mahimo nga mas mapagros sangsa mga tawo nga “korte-mansanas,” nga may buy-on (ilabi na kon ang hawak sobra sa 89 tubtob 101 sentimetros). Ngaa? Bangod “ang imo buy-on nagapadugang sang imo katalagman nga magmasakit sing alta-presyon, balatian sa tagipusuon, diabetes, stroke kag iban pa nga sahi sang kanser,” siling sang libro nga Mayo Clinic on Healthy Weight. “Kon ikaw korte peras​​​—⁠⁠daku sing balikawang, hita kag buli​​​—⁠⁠ang imo katalagman nga magmasakit indi subong kataas.”

Gani, ano ang solusyon para sa minilyon ka adulto kag kabataan sa bug-os nga kalibutan nga sobra katambok kag may katalagman nga makaeksperiensia sing grabe nga mga komplikasyon sa kapagros? May epektibo bala nga remedyo?

 [Kahon/Tsart sa pahina 5]

Ano ang BMI? Ano ang ginasugid sini sa imo?

Ang BMI (body mass index) amo ang proporsion sang kataason sa kabug-aton nga makabulig sa paghibalo kon bala ang isa ka tawo sobra kabug-at ukon sobra na katambok. Suno sa Mayo ­Clinic, ang BMI nga grado nga 18.5 tubtob 24.9 amo ang ginakabig nga pinakamapagros. Kon ang imo BMI yara sa ulot sang 25 kag 29.9, matambok ka. Ang BMI nga sobra sa 30 ginatamod nga sobra katambok. Kamusta ka kon takson sa tsart? Kinahanglan mo bala magpakonsulta sa imo doktor agod matigayon ang iya mga panugda ukon mga kompirmasyon tuhoy sa imo kahimtangan?

Agod mahibaluan ang imo BMI, kiloha ang imo bug-at, tungaa ang sabat sa imo kataason sa metros, nian tungaa ini liwat sa imo kataason sa metros. Halimbawa, kon nagabug-at ka sing 90 ka kilo kag nagataas sing 1.8 ka metro, ang imo BMI 28 (90 ÷ 1.8 ÷ 1.8 = 28).

[Tsart]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Mapagros Mabug-at Matambok

BMI 18.5-​24.9 25-​29.9 30 ukon kapin

Kataason Kabug-aton sa kilo

1.47 m 53 ukon kubos 54-​64 65 ukon kapin

1.50 56 ukon kubos 57-​67 68 ukon kapin

1.52 57 ukon kubos 58-​69 70 ukon kapin

1.55 59 ukon kubos 60-​71 72 ukon kapin

1.57 61 ukon kubos 62-​73 74 ukon kapin

1.60 63 ukon kubos 64-​76 77 ukon kapin

1.63 66 ukon kubos 67-​79 80 ukon kapin

1.65 67 ukon kubos 68-​81 82 ukon kapin

1.68 70 ukon kubos 71-​84 85 ukon kapin

1.70 72 ukon kubos 73-​86 87 ukon kapin

1.73 74 ukon kubos 75-​89 90 ukon kapin

1.75 76 ukon kubos 77-​91 92 ukon kapin

1.78 79 ukon kubos 80-​94 95 ukon kapin

1.80 80 ukon kubos 81-​97 98 ukon kapin

1.83 83 ukon kubos 84-​100 101 ukon kapin

1.85 85 ukon kubos 86-​102 103 ukon kapin

1.88 89 ukon kubos 90-​106 107 ukon kapin

1.90 90 ukon kubos 91-​108 109 ukon kapin

[Credit Line]

Ginkuha sa Mayo Clinic on Healthy Weight

[Kahon sa pahina 5]

Ano ang kalori?

Ano ang kalori? Ini amo ang talaksan nga pagtakus sa init nga enerhiya. Gani, kon ginabalhas ka, ginasunog mo ang mga kalori, ukon init nga enerhiya. “Ang kalori amo ang kainiton nga ginakinahanglan agod ang temperatura sang isa ka kilo nga tubig magataas sing eksakto sa isa ka degree centigrade.” (Balance Your Body, Balance Your Life) Ang adlaw-adlaw nga kalori, ukon enerhiya, nga kinahanglan sang tagsa ka tawo nagalainlain, depende sa kataason, kabug-aton, edad, kag aktibidad.

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

Sedentaryo ka kon ikaw

▪ Halos bilog nga adlaw nga nagapungko​​​—⁠⁠nagatan-aw sing TV ukon sa lamesa ukon sa salakyan⁠​—⁠sa iban nga hambal, wala nagahalinhalin sa nahamtangan

▪ Talagsa lang nagalakat sing kapin sa 90 ka metro

▪ May trabaho nga nagahimo sa imo nga di-aktibo

▪ Wala nagaehersisyo sing 20 tubtob 30 ka minuto sa di-magkubos makaisa sa isa ka semana

[Credit Line]

Pasad sa Mayo Clinic on Healthy Weight