Ang Pagtamod sang Biblia

Ang Internet​—​Kon Paano Likawan ang mga Katalagman

SA ISA ka naligwin nga minuro sa India, gin-usisa sang isa ka mangunguma ang presyo sang soya sa Chicago, E.⁠U.⁠A., agod hibaluon kon san-o maayo ibaligya ang iya patubas. Sa amo man nga tion, ang isa ka pensionada nagayuhumyuhum samtang ginabasa niya ang E-mail nga halin sa iya apo, nakita sang isa ka manuglakbay ang kahimtangan sang paniempo sa iya kaladtuan, kag nakasapo ang isa ka iloy sing mabuligon nga impormasyon para sa asaynment sang iya anak sa eskwelahan​—⁠tanan paagi sa Internet. Ginabulubanta nga mga 600 ka milyon ka tawo ang konektado sa Internet sa bug-os nga kalibutan. Kag ang madasig nga pagdamo sang nagagamit sang Internet nagpabag-o sa paagi sang mga tawo sa pagkomunikar kag pagnegosyo.

Ang labi nga nagagamit sing Internet amo ang mga ulihing tubo, nga kon kaisa ginatawag nga Cyber Generation. Nagadamo ang estudyante nga nagtal-us sini sa librarya subong ang panguna nga kuluhaan sang balita kag panalawsaw. “Sa direkta nga hambal, ining mga estudyante . . . halos 100 porsiento nga nagagamit sang Internet sa tanan nila nga pagtuon,” siling ni Deanna L. Tillisch, direktor sang isa ka pagtuon sa mga manuggradwar sa kolehiyo sa Estados Unidos. Huo, mapuslanon gid ang Internet sa aton modernong katilingban.

Sa kabug-usan, kon mas makusog ang isa ka kasangkapan, mas labi ini ka makatalagam. Ang isa ka de-makina nga lagari mas madamo sing malagari sangsa de-mano nga lagari; apang dapat maghalong sa paggamit sini. Ang Internet epektibo gid kag mapuslanon man katama, apang dapat kita maghalong sa paggamit sini, kay makatalagam man ini. Bangod sa sining mga katalagman, ang kapin sa 40 ka katapo nga pungsod sang Council of Europe nagpasar sing isa ka internasyonal nga tratado sa tuyo nga amligan ang katilingban batok sa mga krimen nga ginahimo paagi sa Internet.

Ngaa dapat gid mabalaka? Ano ang pila ka katalagman nga dapat gid andaman sang mga Cristiano? Dapat mo bala likawan ang Internet bangod sini? Ano ang laygay sang Biblia?

Kinahanglan Maghalong

Siniglo na ang nagligad, nagpaandam ang Biblia sang mga katalagman batok sa malaut nga mga tawo nga ginlaragway subong “batid sa malaut nga mga ideya” kag “nagapahito sa paghimo sang malain.” (Hulubaton 24:8) Ginalaragway sila ni manalagna  Jeremias subong “malaut nga mga tawo” nga ang “mga balay puno sang paglimbong.” Kaangay sang mga manugpamispis, “nagabutang [sila] sing malaglagon nga mga siod” agod masiod ang mga tawo kag “magmanggaranon.” (Jeremias 5:​26, 27) Ang teknolohiya naghatag sa “malaut nga mga tawo” karon sing bag-ong malimbungon nga mga pamaagi sa pagsiod. Binagbinagon naton ang pila ka pahito nga makatalagam gid karon sa mga Cristiano.

Ang pornograpiya sa Internet isa karon ka negosyo nga nagaganar sing 2.5 bilyones dolyares kada tuig. Hinali nga nagtimbuok sing mga 1,800 ka porsiento ang pagdamo sang ginahimo nga pornograpiko nga mga Web page sa nagligad nga lima ka tuig. Ginabulubanta nga may 260 milyones sining mga Web page ang nagaluntad karon kag tuman kadasig ang pagdamo sini. “Lapnag gid katama ang pornograpiya sa Internet amo nga mabudlay likawan ang di-hungod nga paglantaw, kag amo sini kon ngaa madali lang magiyan ang isa sa cybersex,” siling ni Dra. Kimberly S. Young, ehekutibo nga direktor sang Center for On-Line Addiction.

Ang Biblia nagasiling sa aton nga “ang kada isa ginatilawan kon ginabuyok kag ginahaylo sia sang iya kaugalingon nga kailigbon.” (Santiago 1:14) Ginakabig sang mga manugbaligya sang pornograpiya ang bisan sin-o nga may kompyuter subong posible nga biktima amo nga nagagamit sila sing nanuhaytuhay nga mga taktika agod ganyaton ang “kaugalingon nga kailigbon” sang isa, nga amo, “ang kailigbon sang unod kag ang kailigbon sang mga mata.” (1 Juan 2:16) Ang ila tuyo amo ang pagganyat​—⁠ukon suno sa ginapaathag sang Vine’s Expository Dictionary of Biblical Words, “pagbuyok paagi sa paon”​—⁠sa mga wala nagahalong sa paggamit sing Internet nga ‘ginatinguhaan nila nga hayluhon.’​—⁠Hulubaton 1:10.

Kaangay sang malaut nga mga tawo sang panahon sang Biblia, ang mga manugbaligya sang pornograpiya masami nagagamit sing paglimbong. Ginabulubanta nga subong bahin sang isa ka agresibo nga panikasog nga ganyaton ang bag-o nga mga kostumer, mga duha ka bilyon nga pornograpiko nga E-mail ang ginapadala kada adlaw. Masami ang wala ginapaabot nga mga E-mail may topiko nga daw indi makahalalit. Apang, sa pagbukas sini magagua gilayon ang madamo katama nga imoral nga laragway nga mabudlay pauntaton. Kon pangabayon mo ang nagpadala sini nga untaton na ang pagpadala, nagadamo pa gid ang pagpadala nila sing pornograpiko nga mga mensahe.

Ang isa ka manugpamispis nagabubod sang mga binhi sa dalan. Ginatuka sang wala hinalung-ong nga pispis ang kada binhi tubtob nga pak! masiod ini. Sing kaanggid, ang pagkamausisaon amo ang nagdul-ong sa iban nga ma-interes sa makapulukaw sa sekso nga mga laragway. Kag ang mga tumalan-aw nagahunahuna nga wala sing nakakita sa ila. Bangod napukaw, ang iban nagabalikbalik na sa sining makagalanyat kag makailibog nga laragway sing mas masunson. Mahimo matublag sila sang kahuya kag balatyagon nga nakasala. Pagligad sang tion, mangin kinaandan na lang ini sa ila. Sa mga may huyog sa paglantaw sang pornograpiya, ang Internet daw kaangay sang abono nga nagahimo sang kailigbon nga madasig magtubo padulong sa pagpakasala. (Santiago 1:15) Sa ulihi, ini nga mga indibiduwal magapalambo sing “isa ka ‘malikumon kag makatalagam nga batasan’ nga nasentro sa di-mapunggan kag wala sing prinsipio nga seksuwal nga handum nga luyag paayawan sing isahanon,” siling ni Dr. Victor Cline, isa ka sikologo nga nagabulong sa madamo nga mga pasyente nga nagiyan sa sini.

Ang Katalagman sang mga Chat Room

Mahimo nga mangin uyang sing tion ang mga chat room sa Internet kag masami ini naangot sa pagkaguba sang mga kaangtanan. Nagpabutyag sing kalugaw-an sa kadamuon sang tion nga ginahinguyang sang iya asawa sa Internet, ang isa ka lalaki nagsulat:  “Kon mag-abot sia halin sa trabaho, ginapaandar niya gilayon ang kompyuter kag nagahinguyang sa sini sing lima ukon kapin pa ka oras. Nagamo ang amon pag-asawahay bangod sini.” Huo, ang nahinguyang nga tion sa Internet tion nga nagapalayo sa imo tiayon kag pamilya.

Si Angela Sibson, pangunang ehekutibo sang Relate, ang serbisyo para sa pagtuytoy sa pag-asawahay, nagsiling nga ang Internet “isa ka alagyan para sa iban pa nga mga kaangtanan. Sarang magbaskog katama ining mga kaangtanan kag makaguba sang pag-asawahay.” Ang daw mainabyanon lamang nga pagsugilanunay sa chat room mahimo sa hinali mangin mas serioso. Agod makapakigrelasyon sing imoral, yadtong “malalangon sing tagipusuon” nagagamit sang “matanlas nga dila” sa pagsugid sa posible nga mga biktima kon ano ang luyag nila mabatian. (Hulubaton 6:​24; 7:10) Si Nicola, isa ka 26-anyos nga biktima sa United Kingdom, nagpaathag: “Masunson niya ginasiling sa akon nga ginahigugma niya ako. Padayon niya nga ginahambal nga kanami gid sa akon, ginpatihan ko ini kag sa amo nalimbungan niya ako.” Si Dr. Al Cooper, editor sang Sex and the Internet: A Guidebook for Clinicians, nagsiling nga kinahanglan naton “paandaman ang mga tawo tuhoy sa sigurado nga kapahamakan nga nagasugod lamang sa pagpakiat sa iban sa Internet nga sa masami nagaresulta sa pagdiborsio.”

Ang mga kabataan amo ang ilabi na nga nadayag sa paghingalit kag halit nga ginahimo sang mga pedopilya nga nagagamit sing Internet. Nagagamit sing “tiko nga pamulong” kag “pagkamadayaon sang mga bibig,” ang mga pedopilya nagapuntariya sa di-eksperiensiado nga mga kabataan. (Hulubaton 4:​24; 7:7) Nagagamit sing taktika nga ginatawag grooming, ginatuon nila sa bata ang daku nga atension, pagpalangga, kag pagkamainayuhon agod pabatyagon ang bata nga pinasahi gid sia. Halos daw nahibaluan nila ang tanan nga luyag sang isa ka bata, lakip na ang paborito nga musika kag mga kalingawan sini. Ang gamay nga mga problema sa puluy-an ginapadaku nila agod utdon ang kaangtanan sang bata sa iya pamilya. Agod matuman ang ila malaut nga kailigbon, ang mga pedopilya mahimo pa gani magpadala sing  tiket sa ila biliktimahon agod maglakbay tabok sa pungsod. Makakulugmat gid ang nangin mga resulta sini.

Makaamlig sa Imo ang mga Prinsipio sang Biblia

Sa tapos mabinagbinag ang mga katalagman, nagpamat-od ang iban nga indi na lang maggamit sang Internet. Apang, dapat man batunon nga diutay lamang nga porsiento sang mga Web site sa Internet ang makatalagam kag nga ang kalabanan nga mga nagagamit sini wala nakaeksperiensia sang serioso nga mga problema.

Maayo lang kay nagahatag sa aton ang Kasulatan sing panuytoy sa “pag-amlig” sa aton. Ginapalig-on kita nga tigayunon ang ihibalo, kaalam, kag ikasarang sa paghunahuna. Ini nga mga kinaiya ‘magabantay sa aton’ sa ‘pagluwas sa aton gikan sa malaut nga dalanon.’ (Hulubaton 2:​10-​12) “Apang ang kaalam​​—⁠sa diin bala ini nagagikan?” pamangkot sadto sang alagad sang Dios nga si Job. Ang sabat? “Ang kahadlok kay Jehova​​—⁠ina amo ang kaalam.”​​—⁠Job 28:​20, 28.

“Ang kahadlok kay Jehova,” nga “nagakahulugan sang pagdumot sa malain,” amo ang sadsaran sa pagpalambo sang diosnon nga mga kinaiya. (Hulubaton 1:⁠7; 8:​13; 9:10) Ang gugma kag pagtahod sa Dios, upod ang pagtahod sa iya gahom kag awtoridad, nagabuyok sa aton sa pagdumot kag paglikaw sa mga butang nga iya ginakaugtan. Ang ikasarang sa paghunahuna sang maayo, upod ang diosnon nga ihibalo, nagabulig sa aton nga makilala ang mga katalagman nga mahimo makahilo sa aton hunahuna, tagipusuon, kag espirituwalidad. Nasikway na naton ang maiyaiyahon kag makagod nga mga panimuot nga sarang makabungkag sang aton pamilya kag sang aton kaangtanan kay Jehova.

Gani kon nagagamit ka sang Internet, dapat mo talupangdon ang mga katalagman. Mangin determinado nga sundon ang mga sugo sang Dios, kag likawi ang pagpakadiutay sa katalagman. (1 Cronica 28:7) Nian, kon makasalapo ka sing katalagman sa Internet, maalamon nga maglikaw ka sa sini.​​—⁠1 Corinto 6:⁠18.

[Kahon sa pahina 23]

LIKAWI ANG PORNOGRAPIYA!

“Ang pagkamakihilawason kag ang tanan nga sahi sang kahigkuan ukon paghamkon dili gid paghingadlan sa tunga ninyo, subong nga nagakaigo sa mga tawo nga balaan.”​​—⁠Efeso 5:3.

“Busa, patya ninyo ang mga bahin sang inyo lawas nga yara sa ibabaw sang duta may kaangtanan sa pakighilawas, pagkadimatinlo, seksuwal nga kailigbon, malaut nga handum, kag pagkamahamkunon.”​​—⁠Colosas 3:5.

“Amo ini ang kabubut-on sang Dios, . . . agod nga ang tagsa sa inyo makahibalo kon paano panag-iyahan ang iya kaugalingon nga suludlan sa pagkabalaan kag sa kadungganan, indi sa mahamkunon nga seksuwal nga kailigbon subong man sang yara sa mga pungsod nga wala makakilala sa Dios.”​​—⁠1 Tesalonica 4:​3-5.

[Kahon/Mga retrato sa pahina 24]

Mag-andam sa mga “Chat Room” sa Internet!

Gin-agda sang isa ka babayi nga detektib nga nagaimbestigar ilabi na sang mga krimen sa Internet ang Magmata! agod ipakita ang mga katalagman sa mga chat room sa Internet. Nagpakunokuno sia nga isa ka 14 anyos nga bata nga babayi sa isa ka chat room. Mga pila lang ka segundo, madamo na ang nakig-angot sa iya. Ang mga estranghero nagpamangkot kaangay sang: “Tagadiin ka?” “Babayi ka ukon lalaki?” “Puede bala kita makaistoryahanay?” Ang pila nga nakig-istorya sa iya mga ginasuspetsahan nga mahingaliton sa sekso nga ginapanilagan sang mga pulis. Ginpakita sini kon daw ano kahapos masugilanon sang isa ka pedopilya ang imo bata sa chat room!

Ginahunahuna sang pila ka ginikanan nga hilway sa katalagman ang ila kabataan bangod mabasa man sang tanan nga yara sa chat room kon ano ang ginaistoryahan. Apang, kon yara ka na sa chat room, puede ka agdahon nga duha lang kamo ang magaistoryahanay. Ang Internet Taskforce on Child Protection sa United Kingdom nagpaandam tuhoy sa sini: “Daw subong bala nga naghalin ka sa party nga madamo sing tawo kag nagsulod sa isa ka pribado nga hulot kag nagpakig-istorya sa isa ka estranghero.”

Importante man nga mahibaluan sang mga ginikanan nga ang kalabanan nga mga pedopilya indi kontento nga basta lang istoryahon ang bata. Ang isa ka salaysay sang Internet Crime Forum nagreport: “Pagkatapos sang una nga pag-istoryahanay sa mga chat room, mahimo padayunon sang pedopilya ang pagpakig-angot sa bata paagi sa email kag cell phone.” Ang report sang Federal Bureau of Investigation sang Estados Unidos nagsiling: “Bisan pa ang pagpakighambal sa bata nga biktima paagi sa Internet makakulunyag para sa mga pedopilya nga nagagamit sing kompyuter, apang mahimo mabudlay gid ini. Ang kalabanan luyag makighambal sa mga bata sa telepono. Masami sila nagapakig-‘phone sex’ sa mga bata kag ginahagad sila nga magkitaay agod aktual nga makigsekso.”

Agod mahimo ini, masami ginahatag sang mga pedopilya nga nagagamit sing kompyuter ang numero sang ila telepono. Kon magtawag ang imo bata, mahibaluan nila ang numero sang telepono sang bata paagi sa caller ID. Ang iban nga pedopilya amo ang nagabayad sa telepono kon ginapatawag nila ang bata. Ginapadalhan pa gani sang iban ang bata sing cell phone. Ang mga pedopilya mahimo man magpadala sing mga sulat, retrato kag mga regalo.

Indi lamang mga bata ang nagakabiktima sa mga chat room. Paagi sa matam-is nga mga tinaga nga nagasugid sa mga babayi sang luyag nila mabatian, napaluyag sang isa ka lalaki sa United Kingdom ang anom ka babayi sing dungan. Ang isa sa mga biktima nga si Cheryl, isa ka matahom, 27-anyos nga postgraduate nga estudyante, nagsiling: “Indi ko mapaathag karon kon paano ini natabo. Naluyag gid ako sa iya amo nga naapektuhan gid ang akon bug-os nga kabuhi.”

“Ang mga babayi nanamian makigsugilanon sa Internet bangod wala sila ginahukman pasad sa ila hitsura,” siling ni Jenny Madden, ang tagtukod sang Women in Cyberspace. “Apang madali man sila malimbungan bangod mahimo nila isugid gilayon ang halos tanan tuhoy sa ila kaugalingon sa mga chat room.”

“Ang akon lamang himuon amo nga buksan ang akon kompyuter kag linibo ka babayi na ang akon mapilian,” siling sang isa ka lalaki nga ginpamangkot para sa pagpanalawsaw sang University of Florida nga gindumalahan ni Beatriz Avila Mileham. Sia nagsiling: “Sa dili madugay ang Internet amo ang mangin pinakapopular nga paagi sa pagluib sa tiayon, ukon basi amo na ini karon.” “Nabatian namon sa mga terapista sa bug-os nga pungsod nga ang pagpakigsekso sa Internet amo ang panguna nga kabangdanan sang mga problema sa pag-asawahay,” siling ni Dr. Al Cooper, editor sang libro nga Sex and the Internet: A Guidebook for Clinicians.

Bangod sining makapasubo nga mga kamatuoran, maalamon nga maghalong gid kon nagagamit sing Internet. Makigsugilanon sa imo kabataan, kag tudlui sila kon paano amligan ang ila kaugalingon. Malikawan mo ang mga katalagman sa Internet kon masangkapan ka sing nagakaigo nga ihibalo.​—⁠Manugwali 7:12.