Mga Pag-uswag sa Pagpakigbato sa AIDS

“Karon pa lang natabo nga madamo gid ang natun-an sang tawo tuhoy sa isa ka komplikado nga balatian sa malip-ot lamang nga tion,” sulat ni Dr. Gerald J. Stine sa iya libro nga AIDS Update 2003. Nagsiling sia nga “talalupangdon gid ang hinimuan sang siensia sa pagpanalawsaw tuhoy sa HIV/AIDS.” Ano na ang hinimuan sang siensia?

BANGOD sang panibag-o nga ihibalo kag kalantip sa medisina, nakahimo ang mga manugpanalawsaw sing kombinasyon nga mga bulong nga nagahatag sing bag-o nga paglaum sa mga tawo nga may HIV. Dugang pa, maayo ang nangin resulta sang edukasyon tuhoy sa AIDS sa pila ka pungsod. Apang nagapatimaan bala ini nga kadalag-an nga malapit na mapapas ining makamamatay nga epidemia? Mapunggan bala sini ang paglapnag sang AIDS? Binagbinaga ang masunod.

Ang Bulong

“Silak Sang Paglaum sa Pagpakigbato sa Aids,” amo ang ulong-dinalan sa Septiembre 29, 1986, nga gua sang magasin nga Time. Ining “silak sang paglaum” amo ang resulta sang isa ka eksperimento nga ginagamit ang azidothymidine (AZT), isa ka antiretroviral (kontra-virus) nga bulong para sa HIV. Talalupangdon nga naglawig ang kabuhi sang mga pasyente nga may HIV pagkatapos magtomar sing AZT. Sugod sadto, ginpalawig sang antiretroviral (ARV) nga mga bulong ang kabuhi sang linibo ka tawo. (Tan-awa ang kahon nga “Ano ang ARV nga mga Bulong?” sa pahina 7.) Daw ano ini ka madinalag-on sa pagbulong sa HIV?

Walay sapayan sang primero nga kakunyag sang ginpakilala ang AZT, nagreport ang magasin nga Time nga ang mga manugpanalawsaw sa AIDS “wala nagalaum nga mapaayo sang AZT ang AIDS.” Husto sila. Wala maagwanta sang pila ka pasyente ang mga epekto sang AZT, gani lain naman nga ARV nga mga bulong ang ginhimo. Sang ulihi, gin-aprobahan sang Food and Drug Administration sang Estados Unidos ang kombinasyon nga ARV nga mga bulong para sa mga pasyente nga grabe na ang HIV. Ang kombinasyon nga mga bulong, nga sang ulihi nagkinahanglan sang pagtomar sing tatlo ukon kapin pa nga mga bulong kontra sa virus, makunyagon nga ginbaton sang mga manug-atipan batok sa AIDS. Sa katunayan, sa isa ka internasyonal nga komperensia tuhoy sa AIDS sang 1996, gin-anunsio pa gani sang isa ka doktor nga mahimo mapapas sini nga mga bulong ang HIV gikan sa lawas!

Makapasubo nga wala pa gani matuigi, napamatud-an nga bisan ang regular nga pagtomar sa tatlo ka bulong wala makapapas sa HIV. Walay sapayan sini, ang UNAIDS nagreport nga “ang kombinasyon nga ARV nga mga bulong nakabulig sa mga  tawo nga may HIV nga magkabuhi sing malawiglawig, mas mapagros kag mas mabungahon.” Halimbawa, bangod sa ARV, nabuhinan sing kapin sa 70 porsiento ang nagakapatay sa AIDS sa Estados Unidos kag sa Europa. Isa pa, ginpakita sang pila ka pagtuon nga bangod sa ginpili nga ARV nga mga bulong, daku gid ang posibilidad nga indi mapaliton sang nagabusong nga babayi nga may HIV ang virus sa iya bata.

Apang, minilyon ka pasyente nga may HIV ang wala makabaton sing ARV nga mga bulong. Ngaa?

“Balatian Lamang sang mga Imol”

Ang ARV nga mga bulong lapnag nga ginagamit sa manggaranon nga mga pungsod. Apang, suno sa pagbanta sang World Health Organization (WHO), 5 porsiento lamang sang mga nagakinahanglan sing ARV nga mga bulong sa pila ka imol nga mga pungsod ang nakabaton sini. Ginlaragway pa gani sang mga tiglawas sang Nasyones Unidas ining pagkadibalanse subong isa ka “daku nga inhustisya” kag “talamayon nga buhat sang kalibutan karon.”

Bisan gani ang mga banwahanon sa isa ka pungsod mahimo nga indi tanan makabaton sang bulong. Ang Globe and Mail nagreport nga sa Canada 1 sa kada 3 nga napatay sa AIDS ang wala gid mapadapatan sang ARV nga mga bulong. Bisan pa wala sing bayad sa Canada ini nga mga bulong, may pila ka grupo nga ginpasipakpakan. “Ang mga wala mapadapatan sang nagakaigo nga bulong,” siling sang Globe, “amo sila ang nagakinahanglan gid sing bulig: ang mga tumandok, ang mga babayi kag ang mga imol.” Suno sa The Guardian, ang isa ka Aprikana nga iloy nga may HIV nagsiling: “Indi ko ini mahangpan. Ngaa ang mga puti nga mga lalaki nga nagahulid sa mga lalaki ginabulong agod mapalawig ang ila kabuhi kag ako akon ginapabay-an lang nga mapatay?” Ang sistema sa paghimo kag pagsuplay sa mga bulong amo ang makasabat sa iya pamangkot.

Ang promedyo nga presyo sang ARV nga kombinasyon sang tatlo ka bulong sa Estados Unidos kag sa Europa yara sa ulot sang $10,000 kag $15,000 kada tuig. Bisan pa matigayon karon sa pila ka nagauswag pa nga mga pungsod ang generic sining kombinasyon nga mga bulong sa presyo nga $300 ukon kubos pa kada tuig, indi gihapon ini masarangan sang madamo nga may HIV kag nagapuyo sa mga duog nga kinahanglanon gid ang ARV nga mga bulong. Amo sini ang kabilugan nga pagtamod ni Dr. Stine sa kahimtangan: “Ang AIDS balatian lamang sang mga imol.”

Ang Negosyo sa Paghimo sing mga Bulong

Indi mahapos ang paghimo kag pagbaligya sing generic nga mga bulong sa manubo nga mga presyo. Ang estrikto nga mga kasuguan sa patente sa madamo nga pungsod nagadumili sang indi awtorisado nga paghimo man sing mga bulong nga may kilala nga ngalan. “Isa ini ka pagkompetensiahanay,” siling sang pangulo sang isa ka daku nga kompanya sang bulong. Ang paghimo sing generic nga mga bulong kag pagbaligya sini sa nagauswag pa lang nga mga pungsod agod makaganansia, siling niya, “indi makatarunganon para sa mga tawo nga nakatukib sini nga mga bulong.” Ang mga kompanya sang mga bulong nga may kilala nga ngalan nagasiling man nga kon mabuhinan ang ila mga ganansia, mahimo nga mabuhinan man ang pundo para sa mga programa sa pagpanalawsaw kag pagtukib sing bag-o nga mga bulong. Nagakabalaka ang iban nga ang barato nga mga bulong nga ARV para sa nagauswag pa lang nga mga pungsod mahimo magtupa sa ilegal nga merkado sa mauswagon nga mga pungsod.

Nagsiling ang mga sumalakdag sang barato nga ARV nga mga bulong nga ang bag-o nga mga bulong sarang mahimo nga 5 tubtob 10 porsiento lamang  sang presyo nga ginapanugda sang industriya sang mga bulong. Nagsiling man sila nga ang pribado nga mga kompanya sang bulong daw nagalikaw sa pagpanalawsaw kag sa pagtukib sing mga bulong para sa mga balatian nga nagaapektar sa imol nga mga pungsod. Sa amo, si Daniel Berman, organisador sang proyekto nga Access to Essential Medicines, nagsiling: “Tuhoy sa bag-o nga mga bulong, dapat suportahan sang mga pungsod ang isa ka sistema nga magapanubo sang mga presyo agod masarangan ini sang nagauswag pa lang nga mga pungsod.”

Bilang sabat sa pagkinahanglan sang bug-os nga kalibutan sing ARV nga mga bulong, naghimo ang WHO sing plano agod masuplayan sang ARV nga mga bulong ang tatlo ka milyon ka tawo nga may HIV/AIDS sa hingapusan sang 2005. “Indi dapat mapaslawan ang Nasyones Unidas sa sini nga tulumuron,” paandam ni Nathan Ford sang Médecins Sans Frontières. “Katunga lamang ini sang kadamuon sang mga tawo nga may HIV/AIDS nga ginabulubanta nga kinahanglan bulngon karon kag ini nga kadamuon magadugang pa [sa 2005].”

Iban Pa nga mga Problema

Bisan pa masuplayan sing bastante nga ARV nga mga bulong ang nagauswag pa lang nga mga pungsod, may iban pa gihapon nga mga problema. Kinahanglan ang pagkaon kag matinlo nga tubig sa pagtomar sang pila ka bulong, apang linibo ka tawo sa iban nga mga pungsod ang nagakaon kada duha lamang ka adlaw. May oras ang pagtomar sa ARV nga mga bulong (sa masami 20 ukon kapin pa ka pildoras kada adlaw), apang madamo nga pasyente ang wala sing relo. Ang kombinasyon sang mga bulong dapat ibagay sa kahimtangan sang isa ka pasyente. Apang kulang gid sing mga doktor sa madamo nga pungsod. Maathag nga mabudlay gid malubad ang problema sa pagsuplay sing ARV nga mga bulong sa nagauswag pa lang nga mga pungsod.

Bisan gani ang mga pasyente sa mauswagon nga mga pungsod apektado man sang mga problema sa paggamit sing kombinasyon nga mga bulong. Ginapakita sang pagpanalawsaw nga masami wala ginasunod ang mga oras sa pagtomar sa ginaresita nga mga bulong. Mahimo ini magdul-ong sa pagtuhaw sang mas maisog nga mga virus sang HIV nga nagabato sa bulong. Ini nga sahi sang mga virus sang HIV mahimo mapalaton sa iban.

Ginsambit ni Dr. Stine ang isa pa ka problema sang mga pasyente nga may HIV. “Ang makalilibog  sa pagbulong sa HIV,” siling niya, “amo nga kon kaisa mas masakit pa ang bulong sangsa balatian, ilabi na kon masugdan ang pagbulong antes maglutaw ang mga sintomas.” Ang kinaandan nga mga epekto sang ARV nga mga bulong sa mga pasyente nga may HIV amo ang diabetes, pagtambok sa iban nga bahin sang lawas, mataas nga kolesterol, kag pagnipis sang tul-an. Ang iban nga mga epekto sa lawas peligruso.

Mga Panikasog sa Pagtapna

Daw ano ka madinalag-on ang mga panikasog sa pagtapna agod mapahinay ang paglapnag sang AIDS kag mapabag-o ang makatalagam nga mga paggawi? Napanubo sang maid-id nga edukasyon tuhoy sa AIDS sa Uganda sang dekada 1990 ang kadamuon sang HIV sa sadto nga pungsod halin sa ginabanta nga 14 porsiento tubtob sa mga 8 porsiento sang 2000. Sing kaanggid man, ang panikasog sang Senegal nga pahibaluon ang mga banwahanon sini tuhoy sa risgo sang HIV nakabulig sa sina nga pungsod nga makontrol ang kadamuon sang HIV sing kubos sa 1 porsiento sa tunga sang adulto nga mga pumuluyo. Makapalugpay ini nga mga resulta.

Sa pihak nga bahin, indi tanto ka madinalag-on ang edukasyon tuhoy sa AIDS sa iban nga mga pungsod. Ginpakita sang surbe sang 2002 sa 11,000 ka pamatan-on sa Canada nga katunga sang mga estudyante sa ila una nga tuig sa hayskul ang nagapati nga mabulong ang AIDS. Suno sa pagtuon nga ginhimo sa Britanya sa sina man nga tuig, 42 porsiento sang mga bata nga lalaki nga nagapangidaron sing 10 tubtob 11 ang wala gid makabati tuhoy sa HIV ukon AIDS. Apang, bisan gani ang mga pamatan-on nga nakabati na sa HIV kag AIDS kag nakahibalo nga wala ini sing bulong daw wala na nagahalong. “Para sa madamo nga pamatan-on,” siling sang isa ka doktor, “ang HIV daw subong lamang sang isa sa madamo nga problema sa ila kabuhi, subong sang kon bala makaon sila sing masustansia nga pagkaon, sin-o ang ila updon sa ila ilistaran, kon bala maeskwela sila.”

Amo kon ngaa indi makapakibot nga ang WHO nagsiling nga “ang pagsentro sang igtalupangod sa mga pamatan-on mahimo nga amo gid ang labing epektibo nga tikang sa pag-atubang sa epidemia, ilabi na sa mga pungsod nga apektado gid.” Paano mabuligan ang mga pamatan-on agod pamatian nila ang mga paandam nga nabaton nila tuhoy sa AIDS? Kag realistiko bala ang maglaum nga may bulong nga matukiban?

[Blurb sa pahina 6]

Sang nagligad nga tuig 2 porsiento sa Aprika nga nagakinahanglan sing ARV nga mga bulong ang nakabaton sini, ipaanggid sa 84 porsiento sa Amerika

[Kahon/Mga retrato sa pahina 7]

Ano ang ARV nga mga Bulong? *

Kon mapagros ang isa ka tawo, ginapukaw ukon ginapahulag sang mga selula nga helper T ang sistema sang lawas sa pagpangapin agod atakehon ang impeksion. Ginaatake sang HIV ining mga selula nga helper T. Ginagamit sini ang mga selula agod kopyahon ang iya kaugalingon, sa amo magaluya kag mapatay ang mga selula nga helper T tubtob magluya ang sistema sang lawas sa pagpangapin. Ginapunggan sang antiretroviral nga mga bulong (ARV) ini nga mga pagkopya.

Sa karon, apat ka nagapanguna nga sahi sang kombinasyon sang ARV nga mga bulong ang ginapadapat. Ang mga nucleoside analogue kag ang mga non-nucleoside analogue nagapugong sa HIV sa pagkopya sang iya kaugalingon sa DNA sang isa ka tawo. Ang protease inhibitors nagapugong sa isa ka espesipiko nga protease enzyme sa naimpeksion nga mga selula sa pagkopya sa virus kag sa paghimo sing dugang pa nga mga HIV. Ang katuyuan sang fusion inhibitor amo ang pagbalabag sa HIV nga makasulod sa mga selula. Paagi sa pagpugong sa HIV sa pagbuad, mapahinay sang ARV nga mga bulong ang paggrabe sang HIV nga mangin AIDS, nga amo ang tawag sa pinakagrabe nga porma sang HIV nga balatian.

[Nota]

[Picture]

▪ KENYA—Ginainstruksionan sang doktor ang isa ka pasyente nga may AIDS tuhoy sa ARV nga bulong

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Retrato]

▪ KENYA—Ang isa ka pasyente nga may AIDS nagabaton sang iya ARV nga bulong sa ospital

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 8]

Mga Babayi kag ang AIDS

Katunga sang mga adulto karon nga may HIV/AIDS mga babayi

Sang 1982, sang masayasat ang mga babayi nga may AIDS, gindumdom sadto nga nakuha nila ini paagi sa ginaindyeksion nga droga. Wala magdugay, narealisar nga ang mga babayi sarang malatnan sing AIDS paagi sa kinaandan nga pagpakighirop kag madali gid sila malatnan sing HIV. Sa bug-os nga kalibutan, katunga sang mga adulto karon nga may HIV/AIDS mga babayi. “Laban sang nalatnan mga babayi kag mga dalagita nga kon hambalan ang katilingban, kultura, kinaugali kag pangabuhi, mas mahuyang sila kag amo ang nagaatipan sa mga nagamasakit kag nagatagumatayon,” report sang UNAIDS.

Ngaa ginakabalak-an gid sang mga nagaatipan sa mga pasyente nga may AIDS ang pagduging sang balatian sa tunga sang mga kababayin-an? Masami nga mas ginaihig-ihig ang may HIV nga mga babayi sangsa mga lalaki, ilabi na sa pila ka nagapauswag pa lang nga mga pungsod. Kon ang isa ka babayi nagabusong, nagapameligro ang ikaayong-lawas sang iya bata; kon may mga anak na sia, ang pag-atipan sa ila isa ka hangkat, ilabi na para sa nagasolo nga iloy. Dugang pa, diutay lamang ang nahibaluan tuhoy sa tumalagsahon nga mga kinaugali sang may HIV nga mga babayi kag kon paano sila bulngon.

Ang kahimtangan ilabi na nga makatalagam para sa mga babayi bangod sang mga kultura. Sa madamo nga pungsod ang mga babayi indi dapat makighambal tuhoy sa sekso, kag mahimo sila abusuhon kon mamalibad sila sa paghulid. Ang mga lalaki kinaandan na nga madamo sing kahulid kag walay hinalung-ong nga nagapalaton sing HIV sa ila. Ang iban nga mga Aprikano nagapakighirop sa mas batan-on nga mga babayi agod makalikaw sa HIV ukon bangod sang sayop nga pagpati nga ang pagpakighirop sa mga ulay makabulong sa AIDS. Indi katingalahan nga nagsiling ang WHO: “Ang pagpasilabot dapat itumod sa mga lalaki (kag sa mga babayi man) agod maamligan ang mga babayi.”

[Retrato]

PERU—Iloy nga may HIV upod sa iya anak nga babayi nga wala sing HIV

[Credit Line]

© Annie Bungeroth/Panos Pictures

[Retrato]

THAILAND—Subong bahin sang ila edukasyon, ginduaw sang mga estudyante ang isa ka pasyente nga may AIDS

[Credit Line]

© Ian Teh/Panos Pictures

[Retrato]

KENYA—Pagpakigsapol sa mga katapo sang organisasyon nga Women Living With AIDS

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Kahon/Retrato sa pahina 9]

Sayop nga mga Pagpati Tuhoy sa AIDS

▪ Masakiton tulukon ang mga tawo nga may HIV. “Sa promedyo, mga 10 tubtob 12 ka tuig pa antes tapikan sang AIDS ang isa ka tawo nga may HIV,” siling ni Dr. Gerald J. Stine. “Sa sulod sini nga tion, halos wala sing makita nga mga sintomas sa mga tawo nga may HIV, apang malatnan na nila ang iban.”

▪ Ang AIDS balatian lamang sang mga homoseksuwal. Sang temprano sang dekada 1980, ginhunahuna sang primero nga ang AIDS balatian lamang sang mga homoseksuwal. Apang sa karon, ang paghulid sang lalaki kag babayi amo ang panguna nga paagi sa pagpaliton sing HIV sa madamo nga bahin sang kalibutan.

▪ Ang oral nga sekso isa ka “walay peligro nga sekso.” Suno sa Centers for Disease Control and Prevention, “ginpakita sang madamo nga pagtuon nga ang oral nga sekso mahimo magresulta sa pagpalaton sing HIV kag sing iban pa nga mga balatian nga ginapaliton paagi sa seksuwal nga pagpakighirop.” Ang risgo nga mapalaton ang HIV paagi sa oral nga sekso (seksuwal nga pagpakighirop nga nagadalahig sang baba kag kinatawo) indi subong kadaku sa iban pa nga mga buhat sang seksuwal nga pagpakighirop. Walay sapayan sini, ini nga buhat nangin kinaandan na amo kon ngaa may panagupnop ang pila ka doktor nga mangin isa ini ka daku nga paagi sa pagpaliton sing HIV.

▪ Mabulong ang AIDS. Bisan pa sa pila ka pasyente, mapahinay sang antiretroviral nga mga bulong ang paggrabe sang HIV nga mangin AIDS, wala pa karon sing bakuna ukon bulong para sa sini.

[Retrato]

CZECH REPUBLIC—Eksamin sa dugo para sa AIDS, nga mabulong na karon apang indi mapaayo

[Credit Line]

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Retrato sa pahina 6]

▪ ZAMBIA—Duha ka dalagita nga may HIV nga nagahulat sang ila bulong

[Credit Line]

© Pep Bonet/Panos Pictures