Ang Nagaiwat nga mga Manggad sang Duta

“Ang tanan nga butang sa kinaugali konektado, kag ginasukot na kita karon sang aton nagligad nga mga utang.”​—⁠African Wildlife nga magasin.

SUNO sa World Wildlife Fund, sugod pa sang katuigan 1980, nagakasambot na ang duna nga mga manggad sang duta.⁠ * Apang isa lamang ini ka basihan nga nahalitan gid ang aton palibot.

Ang isa pa ka basihan amo ang kahimtangan sang mga ecosystem sang duta. Ang termino nga “ecosystem” nagapatuhoy sa komplikado nga pagpanghikot sang mga organismo sa isa ka normal nga palibot, lakip ang buhi kag indi buhi nga butang. Ang kabug-usan nga kahimtangan sining mga ecosystem​—⁠subong sang ginapakita sang kadamuon sang mga espesyi nga nagakabuhi sa mga kagulangan, tab-ang nga tubig, kag dagat​—⁠amo ang kaundan sang ginatawag sang World Wildlife Fund nga Living Planet Index. Sa ulot sang 1970 kag 2000, 37 porsiento ang kabug-usan nga pagnubo sa kadamuon sang pispis, mamalya, kag mga espesyi sang reptilya sa bug-os nga kalibutan.

May Bastante Bala nga Duna nga Manggad Para sa Tanan?

Kon nagapuyo ka sa isa ka pungsod sa Nakatundan diin puno pirme ang mga estante kag puede ka makapamalaklon bisan ano nga oras, mabudlay hunahunaon nga posible maubos ang duna nga mga manggad. Apang, diutay lamang nga bahin sang populasyon sang duta ang manggaranon. Ang kalabanan nagahimakas adlaw-adlaw agod mabuhi. Halimbawa, ginabulubanta nga kapin sa duha ka bilyon ka tawo ang nagakita sing tatlo lang ka dolyar ukon kubos pa sa isa ka adlaw kag duha ka bilyon ka tawo ang wala sing koryente.

Ginabasol sang pila ka tawo ang mga pamaagi sa negosyo sang manggaranon nga mga pungsod nga amo ang kabangdanan sang kaimulon sang imol nga mga pungsod. “Sa nagkalainlain nga paagi,” siling sang Vital Signs 2003, “ang ekonomiya sang kalibutan indi para sa interes sang mga  imol.” Samtang nagadamo ang mga tawo nga nagaagaway nga makakuha bisan sing isa ka naga-iwat kag mas mahal nga bahin sang duna nga mga manggad, ang mga imol indi makasarang magbakal sang napartiniser sa ila. Bangod sini, mas madamo nga duna nga mga manggad ang nagakadto sa makasarang magbakal sini​—⁠nga amo, ang mga manggaranon.

Nagakadula nga mga Kagulangan

Ginabulubanta nga 80 porsiento sang mga pumuluyo sa Aprika ang nagagatong sing kahoy sa pagluto. Dugang pa, “sa bug-os nga kalibutan ang Aprika amo ang may pinakamadasig magdamo nga populasyon [kag] pinakamadamo nga pumuluyo sa mga banwa ukon mga siudad,” siling sang Getaway nga magasin sa Bagatnan nga Aprika. Subong resulta, ang mga duog sa palibot sang pila ka dalagku nga mga banwa sa Sahel, isa ka malapad apang medyo desyerto nga duog sa bagatnan nga bahin sang Sahara Desert, wala na sing kahoy sa kapin sa 100 kilometros sa palibot sang mga banwa. Yadtong mga kahoy wala ginpamulod sing patarasak. ‘Ang kalabanan nga mga pumuluyo sa Aprika nagguba sang ila palibot agod lamang mabuhi,’ siling ni Propesor Samuel Nana-Sinkam.

Tuhay naman ang kahimtangan sa Bagatnan nga Amerika. Halimbawa, sa Brazil, may mga 7,600 ka rehistrado nga kompanya sang pagpangtroso sa madabong nga kagulangan sini. Madamo sa sini ang ginapanag-iyahan sang madamo-sing-pundo nga internasyonal nga mga kompanya. Ang isa ka kahoy nga mahogany nagabalor sing $30 sa isa ka kompanya sang pagpangtroso. Apang, pagkatapos maganansiahan sang mga ahente, mga negosyante, kag mga manughimo, ini nga kahoy nagabalor na sing $130,000 antes ibaligya subong kasangkapan. Indi katingalahan nga ang mahogany ginatamod subong isa ka hamili nga ginahalinan sang manggad.

Madamo na ang nabalhag tuhoy sa pagkadula sang madabong nga kagulangan sa Brazil. Ginapakita sang retrato gikan sa satelayt nga kapin  sa 20,000 kilometros kuadrados sang kagulangan sa Brazil ang nagakapapas kada tuig sa ulot sang 1995 kag 2000. “Ining makahaladlok kag madasig nga pagkadula nagakahulugan nga kada otso segundo, isa ka kagulangan nga pareho kalapad sang isa ka ginahampangan sing soccer ang nagakadula,” report sang Veja nga magasin sa Brazil. Talalupangdon nga ang Estados Unidos lamang, ginareport nga nag-importar sing kapin sa 70 porsiento sang mahogany gikan sa Brazil sang tuig 2000.

Kaanggid man ang pagkadula sang kagulangan sa iban nga bahin sang kalibutan. Halimbawa, katunga sang mga kagulangan sa Mexico ang nadula sang nagligad nga 50 ka tuig. Mas grabe pa gid ang natabo sa Pilipinas. Isa ka gatos ka libo ka ektarya sang kagulangan ang nagakadula kada tuig, kag sadtong 1999 ginbulubanta nga halos duha sa tatlo ka bahin sang mga kagulangan sang pungsod ang madula sa sulod lamang sang isa ka dekada.

Mga 60 tubtob 100 ka tuig ang kinahanglan sang isa ka matig-a nga kahoy para maggulang gid apang pila lamang ini ka minutos kon pudlon. Katingalahan bala kon ang aton mga kagulangan indi makapasag-uli?

Nagakaguba nga Duta

Kon wala na sing gamhon ang duta, madali ini magkaging kag mapalid ukon maanod. Ini nga proseso ginatawag nga pagkaab-ab.

Ang pagkaab-ab natural lang kag masami nga indi makatalagam​—⁠magluwas kon padasigon ini sang mga tawo paagi sa indi maayo nga pagdumala sang duta. Halimbawa, ang magasin nga China Today nagasiling nga ang mga bagyo nga balas, upod ang pila ka kabangdanan subong sang pagpapas sa kagulangan kag sobra nga pagpahalab, “nagpadasig sang paglapad” sang mga desyerto. Ang di-kinaandan nga mga kahimtangan sa medyo desyerto nga duog sang nagligad nga mga tinuig amo ang kabangdanan sang paglaslas sang matugnaw nga hangin halin sa Siberia sa nakatundan kag naaminhan-nakatundan nga mga probinsia sang China. Minilyon ka tonelada sang dalag nga balas kag yab-ok ang ginpalid, ang iban nakalab-ot pa sa Korea kag Japan. Mga 25 porsiento sang duta sa China ang desyerto na karon.

Amo man sini ang mga kabangdanan sa pagkaguba sang duta sa Aprika. “Bangod sang pagkaingin sa kagulangan,” siling sang Africa Geographic, “ginaguba sang mga mangunguma ang manipis nga hanig sang matambok nga duta.” Ginabulubanta nga pagkatapos makaingin ang isa ka duog, mga 50 porsiento sang katambukon sang duta ang madula sa sulod sang tatlo ka tuig. Sa amo, ang magasin nagdugang: “Minilyon ka ektarya ang nagbat-os na kag minilyon pa ang mangin amo man sini bangod naganubo ang patubas kada tuig.”

Kada tuig, 500 milyones toneladas nga duta ang ginareport nga ginaab-ab sa Brazil. Sa Mexico, ang Department of Environment and Natural Resources nagsiling nga 53 porsiento sang bat-os nga mga duog, 59 porsiento sang kakahuyan, kag 72 porsiento sang kagulangan ang apektado sang pagkaab-ab sang duta. Pasad sa natigayon nga mga impormasyon, ang isa ka report sang United Nations Development Programme nagasiling nga “ang pagkaab-ab nagaapektar sa halos duha sa tatlo ka bahin sang mga ulumhan sa kalibutan. Bilang resulta, naganubo ang patubas sa agrikultura, samtang nagadamo naman ang palakan-on.”

Tubig​​—⁠Libre, Apang Malahalon

Sarang mabuhi ang tawo sing isa ka bulan nga wala sing pagkaon, apang kon wala sing tubig mapatay sia sa sulod sang mga isa ka semana. Busa, ang mga eksperto nagasiling nga ang pagnubo sang suplay sang tab-ang nga tubig mangin tunaan sang kinagamo sa masunod nga pila ka tuig. Suno sa 2002 nga report sang Time nga magasin, kapin sa isa ka bilyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang wala sing matinlo nga tubig nga mainom.

 Ang kakulang sing tubig may lainlain nga kabangdanan. Sa Pransia, ang polusyon isa ka rason nga ginakabalak-an gid. “Mahigko gid ang mga suba sa Pransia,” siling sang Le Figaro. Natukiban sang mga sientipiko nga ang problema tuga sang nitrate, nga naghalin ilabi na sa mga abono sa uma. “Ang mga suba sa Pransia nagaanod sing 375,000 ka tonelada sang nitrate sa Atlantiko sang 1999, halos doble kon ipaanggid sang 1985,” siling sang magasin.

Amo man ang kahimtangan sa Japan. Agod may suplay pirme sang pagkaon sa sina nga pungsod, “wala sing mahimo ang mga mangunguma kundi ang maggamit sing kemikal nga mga abono kag mga pestisidio agod may ipakaon sa mga tawo,” siling ni Yutaka Une, pangulo sang isa ka wala nagaganansia nga organisasyon tuhoy sa luwas nga pagpanguma. Nagresulta ini sa polusyon sang tubig sa idalom-duta​—⁠diin ginatawag ini sang IHT Asahi Shimbun sa Tokyo nga “isa ka daku nga problema sa bug-os nga Japan.”

Sa Mexico, 35 porsiento sang mga balatian ang “resulta sang mga problema sa palibot,” report sang pamantalaan nga Reforma. Dugang pa, ang pagtuon sang sekretaryo sa panglawas nagpakita nga “1 sa 4 ka pumuluyo ang wala sing mga imburnal; kapin sa walo ka milyon ang nagasag-ub sang ila tubig sa mga bubon, suba, linaw, ukon mga sapa; kag kapin sa isa ka milyon ang nagakuha sing tubig sa may tangke nga mga trak.” Indi katingalahan nga 90 porsiento sang mga paglupot sa Mexico ang resulta sang mahigko nga tubig!

“Ang mga baybayon sa Rio wala lamang sing mainit nga adlaw, maputi nga balas, kag asul nga dagat,” siling sang Veja nga magasin sa Brazil. “Masapwan man diri ang makahalalit nga mga bakterya kag mga asayte.” Ang rason amo nga kapin sa 50 porsiento sang mga higko sa Brazil ang nagailig sing direkta sa mga suba, linaw, kag sa dagat nga wala ginasala. Ang resulta amo ang daku nga kakulang sang matinlo nga tubig. Tuman gid kahigko ang mga suba sa palibot sang labing daku nga siudad sa Brazil, ang São Paulo, amo nga 100 pa ka kilometro ang ginasag-uban sang ilimnon nga tubig.

Sa pihak naman nga bahin sang globo, ang kabangdanan sang kalabanan nga kakulang sang tubig sa Australia amo ang pagparat sini. Pila na ka dekada nga ginapalig-on ang mga tag-iya nga pangumahon ang ila duta. Bangod diutay na lang nga kahoy kag kahoy-kahoy ang nagasuyop sang tubig, nagtaas ang nibel sang tubig, diin nag-upod ang linibo ka tonelada nga asin sa idalom duta. “Mga 2.5 milyones ka ektarya sang duta ang parat na,” siling sang Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) sa Australia. “Ang laban sini amo ang labing mapatubason nga duta sa Australia.”

Ang pila nagapati nga kon wala ginpasulabi sang mga lehislador sa Australia ang ganansia sangsa kaayuhan sang publiko, mahimo nga nalikawan ang problema sa pagparat sang tubig. “Ginsilingan ang mga opisyales sugod pa sang 1917 nga ang mga  talamnan sang trigo madali magparat,” siling ni Hugo Bekle sang Edith Cowan University sa Perth, Australia. “Ang impormasyon tuhoy sa kon ano ang epekto sang pagpapas sang mga tanom sa pagparat sang mga suba ginbalhag sang katuigan 1920, kag ang epekto sini sa pagtaas sang nibel sang tubig ginbaton sang Departamento sang Agrikultura sang katuigan 1930. Ang masangkad nga pagtuon ginhimo sang 1950 sang CSIRO para sa Gobierno [sang Australia], . . . apang ining mga paandam wala gid ginsapak sang mga panguluhan, nga nagatamod sa mga sientipiko nga may nadampigan.”

Nabutang sa Katalagman ang Pagluntad sang mga Tawo

Wala sing duhaduha nga maayo sing katuyuan ang kalabanan nga ginahimo sang mga tawo. Apang sa masami, kulang gid ang aton ihibalo tuhoy sa aton palibot agod mahibaluan naton ang mga resulta sang aton ginahimo. Nangin makahalapay gid ang resulta. “Nahalitan gid naton ang pagkabalanse sang kabuhi diri amo kon ngaa nga nabutang naton sa katalagman ang duta nga nagasakdag sa aton, kag bilang resulta, nabutang man sa katalagman ang katawhan,” siling ni Tim Flannery, direktor sang South Australian Museum.

Ano ang solusyon? Matun-an pa ayhan sang tawo nga atipanon ang iya palibot? Masalbar pa ayhan ang Duta?

[Nota]

[Kahon sa pahina 6]

Importante ang Kada Tulo

Ang pila ka simple nga mga buhat sarang makakinot sing linitro nga tubig.

● Kay-uha ang nagatulo nga mga gripo.

● Dalia lang ang pagpaligo.

● Isira ang gripo samtang nagapamarbas ukon nagapanipilyo.

● Gamita sing makaduha ukon makatlo ang mga tualya antes labhan.

● Supta anay ang imo lago antes mag-washing machine. (Amo man sini ang himuon sa de-makina nga mga dishwasher.)

[Kahon/Retrato sa pahina 7]

Kon Wala sing Uyang, Wala sing Kulang

● Bisan pa nga ang Australia amo ang pinakakigas nga kontinente sa bug-os nga kalibutan, kapin sa 90 porsiento sang tubig sa irigasyon sini ang “ginapatubig sa mga tanom paagi sa simple nga flood-and-furrow nga pamaagi sang irigasyon,” report sang The Canberra Times. Pareho ini sa “teknolohiya nga gingamit sang nagatukod pa sing mga piramide ang mga paraon.”

● Sa bug-os nga kalibutan, ang promedyo nga tubig nga magamit sang isa ka tawo (lakip ang tubig nga gingamit sa agrikultura kag industriya) mga 550,000  ka litro kada tuig. Apang, ang kinaandan nga tawo sa Naaminhan nga Amerika nagagamit sing halos 1,600,000 ka litro sa isa ka tuig. Ang pungsod nga sakop anay sang Rusya amo ang may pinakadamo nga ginagamit, nga nagapromedyo sing kapin sa 5.3 milyones ka litro sa isa ka tawo kada tuig.

● Suno sa Africa Geographic, “sa promedyo, ang kada taga-Bagatnan nga Aprika makakunsumo sang 4.0 ka global hectare sa isa ka tuig samtang ang pungsod makapatubas lamang sing 2.4 ka global hectare sa kada tawo kada tuig.”

[Retrato sa pahina 5]

Ang nakalbo nga Sahel sa Burkina Faso. Madabong pa ang kakahuyan diri sang nagligad nga 15 ka tuig

[Credit Line]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

 [Retrato sa pahina 8]

Ang kaingin amo ang nagaguba sa madabong nga mga kagulangan sang Cameroon

[Credit Line]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Retrato sa pahina 8]

Ang polusyon gikan sa salakyan ginakabalak-an gihapon sa Estados Unidos

[Retrato sa pahina 8, 9]

Mga 20,000 kilometros kuadrados sang kagulangan sa Brazil ang nahalitan kada tuig sa ulot sang 1995 kag 2000

[Credit Line]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Retrato sa pahina 9]

Kapin sa duha ka bilyon ka tawo ang nagakita sing tatlo lang ka dolyar ukon kubos pa kada adlaw

[Credit Line]

© Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Retrato sa pahina 9]

Ang tubig sa sini nga minuro sa India nahigkuan sang mga punong sang lukon

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures