Ang Pungsod nga May Dalagku nga Kuarta

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Guam

ANG mga isla sang Yap yara sa malapad nga Dagat Pasipiko. Ang tropikal sini nga katahom kag maayong klima amo ang rason nga nangin dalangpan ini sang mga manuglakbay nga nagapangita sing kalinong. Apang masami nagakakibot gid ang mga dumuluaw kon makita nila nga ginabilin lang sang mga tawo ang ila kuarta sa dalan. Kag dalagku ini nga kuarta!

Sa tanan nga isla, matalupangdan mo ang korte disko nga mga bato sa atubangan sang mga bilding kag sa higad sang mga dalan. Ining mga bato nga ginatawag nga rai sa lokal nga lenguahe, amo ang kuarta sang Yap. Bisan pa ginatago sang pila ka tawo ang ila kuarta nga bato sa ila balay, ang kalabanan nagagamit sang “bangko” sang minuro. Sa sining mga bangko, wala sing nagabantay nga mga guardia kag mga teller agod mag-amuma sa mga kostumer. Wala ka gani sing makita nga bilding. Sa baylo nga taguon ang ila kuarta sa mga kaha de-yero, ginabutang sining mga “bangko” ang ila kuarta sa gua. Makita mo ang madamo nga korte disko nga bato nga nagasandig sa mga puno sang lubi kag mga dingding, nga ang kada isa may buho sa tunga. Ang kada isa sini may diametro nga tubtob apat ka metro kag nagabug-at sing tubtob kapin sa lima ka tonelada.

Sa inyo lugar, mahimo makabutang ka sing sensilyo sa imo bulsa, apang diri, tuman ka dalagku ang mga sensilyo amo nga indi gani ini makaigo sa isa ka salakyan. Gin-untatan na ang paghimo sining bato nga kuarta sugod sang 1931. Apang, legal gihapon ini nga ginabaton subong kuarta sa mga isla. Paano nagluntad ining makawiwili nga kuarta?

Isa nga Mabudlay Tigayunon

Suno sa leyenda nga sang una, isa ka grupo sang taga-Yap nga mga sakayanon ang nagdungka sa isla sang Palau kag nakakuha sing pila ka matahom nga mga bato. Gindala nila ini pabalik sa Yap, kag didto namat-od ang mga tawo nga gamiton  ini subong kuarta. Nagsugod sila sa pagtigib sa mga bato agod himuon ini nga korte ugsad nga bulan apang may buho sa tunga.

Pislian gid katama ang mga taga-Yap sa materyal nga ila gingamit. Ginpili nila ang mga mineral nga kilala naton karon subong aragonite kag calcite. Ang aragonite, nga masapwan sa idalom sang duta, masapwan man sa mga perlas, kag ang calcite nga amo ang panguna nga elemento sang marmol. Ining duha ka mineral matahom kon natigib sing malantipon, apang wala sing bisan isa sini ang masapwan sa Yap. Amo nga ang mga taga-Yap padayon nga nagkadto sa Palau agod manguha sing mga bato. Ang Palau nahamtang mga 400 kilometros sa bagatnan katundan sang Yap, lima ka adlaw nga paglayag tabok sa makatalagam nga kadagatan.

Sa Palau, ginapangabay anay sang mga taga-Yap ang pahanugot sang lokal nga pangulo antes sila magsugod sa pagpangtiphag sang matig-a nga igang. Nagagamit sang kinaraan nga mga kagamitan, ginatiphag nila ang dalagku nga bloke sang bato sa mga kuweba sa idalom duta kag ginatigib ining mga bloke agod tapanon kag tipulunon. Agod matigib ang isa lang ka sensilyo, ang pagpamukpok kag pagsinsel nagadugay sing binulan, kon kaisa tinuig pa gani!

Ginabuhuan ang mga bato agod magulo ang mabakod nga mga poste nga ginagamit sa pagdala sa mga bato sa baybay. Didto ang bag-ong tigib nga kuarta ginakarga sa mga sakayan ukon balsa nga kawayan. Agod masaylo ang dalagku nga mga kuarta, ginapatindog ini sang mga manugpangabudlay sa tubig kag nian ginahimuan ini sang daku nga balsa sa palibot sini. Sa bulig sang hangin kag madasig nga pagbugsay, maguyod nila dayon ang balsa nga may bag-ong tigib nga kuarta pabalik sa Yap.

Ini tanan nga trabaho ginahimo sing de-mano, kag makatalagam ini nga pamaagi. Sa pagkamatuod, sa mamala nga duta madamo ang nasamaran ukon napatay samtang nagautod kag nagasaylo sang dalagku nga tipak sang bato. Kag ang pagpanakayon pabalik sa Yap makatalagam man. Kitaon ang bato nga kuarta sa idalom sang dagat sa palibot sang Yap kag Palau, nagapamatuod nga indi tanan nga kuarta ukon tanan nga nagpangabudlay sa pagsaylo sini nakabalik sa Yap. Apang, ining naglugdang nga kuarta may tag-iya sa Yap. Ang balor sini pareho man sa matapan kag matipulon nga mga bato sa mamala nga duta.

Ano Kadaku ang Balor Sini?

Pagkatapos sang isa ka transaksion sa negosyo diin ginabayad ang rai, masami nga ginabilin sang bag-o nga tag-iya ang mga bato sa orihinal nga lokasyon sini. Madamo ang nagapabilin sa ila presente nga lokasyon sa sulod sang mga dekada kag malayo sa mga balay sang bag-o nga mga tag-iya sini. Wala sing problema nga basi kawaton ini.

 Kon may kawatan nga magdesisyon nga kawaton ang isa ka sensilyo, dapat anay sia magtigayon sing kusog kag sing nagakaigo nga kaisog agod makawat ini. Ang pagtigayon sing kaisog mas mabudlay, bangod nakahibalo ang mga kaingod kon sin-o ang nagapanag-iya sang kada bato, kag daku gid ang pagtahod nila sa pagkabutang sang iban.

Paano mo mahibaluan ang balor sang isa ka sensilyo nga bato? Una, talupangda ang kadakuon, ang kinaugali nga katahom, kag ang kalidad sa paghimo sini. Nian binagbinaga ang inagihan sini. Ano na bala ini ka daan? Mabudlay bala katama ang pagtiphag kag pagtigib sini? Nabutang bala sa katalagman ukon nawasi bala ang kabuhi sang mga tawo nga nagdala sini sa Yap? Sa katapusan, ano ang tindog sa katilingban sang mga nadalahig sa transaksion? Ang kuarta nga bato nga ginapanag-iyahan sang pangulo mas daku ang balor sangsa ginapanag-iyahan sang ordinaryo nga tawo.

Sang 1960, sang ang isa ka bangko sang iban nga pungsod nagbakal sing isa ka sensilyo nga bato nga lima ka tapak ang diametro, ang maragtas sining sensilyo nakilal-an sa luwas. Maathag nga yara na ini sa sirkulasyon sugod pa sang dekada 1880. Nagamit na ini anay subong bayad sa mga nagtukod sa isa ka balay. Sa isa pa ka bes ginhatag ini sang mga tawo sang isa ka minuro sa mga tawo sa kaingod nga minuro para sa ila pagpasundayag sang isa ka pinasahi nga saot. Kag sang ulihi isa ka tagbalay ang nagbaylo sini para sa atop nga sin. Ining tanan nga transaksion ginhimo nga wala na ginasaylo ang mga bato gikan sa orihinal nga lokasyon sini, kag wala na sing mga kasulatan. Ang mga nagpanag-iya kag inagihan sang sensilyo nahibaluan sang tanan sa Yap.

Ang Mas Daku Indi Pirme Mas Maayo

Sang ginsugdan gamit ang rai ginatos ka tuig na ang nagligad, ang bato nga sensilyo tuman kaiwat kag mahal amo nga ang mga pangulo lamang ang makapanag-iya sini. Nian, sang talipuspusan nga bahin sang ika-19 nga siglo, ang mga gamit nga salsalon kag de-karga nga mga sakayan nagpaposible sa pagtigib kag pagsaylo sang mas madamo pa sining sensilyo, lakip ang mga dalagku. Bisan pa ang bag-o nga mga sensilyo mas dalagku sangsa mga daan, mas manubo ang balor sini, bangod wala ini nahimo sa tradisyonal kag mas mabudlay nga paagi.

Sang 1929 ginapakita sang opisyal nga pag-isip nga may 13,281 ka bato​—⁠mas madamo sangsa populasyon sang mga isla! Ginbag-o ini sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Ginkompiskar sang militar ang madamo nga sensilyo nga bato kag ginbuka ang pila sini agod gamiton sa paghimo sing mga hulugpaan sang eroplano kag mga pamakod. Katunga na lang sang mga sensilyo nga bato ang nabilin. Nian ginkuha sang mga nagapangita sing mga souvenir kag pribado nga mga kolektor ang madamo sa sining mga bato. Sa karon, ginakabig sang gobierno ang sensilyo nga bato subong isa ka hamili nga bahin sang kultura kag legal ini nga ginaproteksionan.

Sa Yap, ang kuarta indi madamo kag indi mahapos pangitaon. Apang ginabilin lang gihapon sang mga tawo ang ila manggad sa mga dalan agod makita sang bisan sin-o!

[Mga mapa sa pahina 22]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Japan

DAGAT PASIPIKO

Pilipinas

Saipan

Guam

Yap

Palau

[Credit Line]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Retrato sa pahina 23]

“Bangko” sang sensilyo nga bato

[Retrato sa pahina 24]

Ang pila ka sensilyo sa Yap nagabug-at sing kapin sa lima ka tonelada