Pagbantay sa Kalibutan

Palig-una ang Imo mga Anak sa Pagbasa

“Natalupangdan nga ginailog sang mga bata ang ila palabasa nga mga ginikanan,” siling sang espesyalista sa paghambal (neurolinguistics) nga si Beatriz González Ortuño, suno sa report sang pamantalaan nga Reforma sa Mexico. Bangod madali makatuon ang mga bata, maayo nga palig-unon sila nga mawili sa pagbasa bisan indi pa nila makilala ang mga vowel. Halimbawa, mahimo sila basahan sing mga sugilanon nga magapahanduraw sa ila. Ginpanugda sang pamantalaan ang masunod agod mapalig-on ang mga bata sa pagbasa: “Tupari sila. . . . Pabay-i lang sila sa pagbukas sang mga pahina, sa pagsaligbat kon luyag nila, kag sa pagpamangkot. . . . Ipaistorya sa ila ang mga butang kag mga karakter sa sugilanon. Sabta ang tanan nila nga pamangkot. . . . Iangot ang sugilanon sa ila mismo kabuhi.”

 Ang Elepante kag ang Katumbal

Madugay na nga ginabaisan sang mga manug-amlig sang kinaugali kag sang mga mangunguma ang tuhoy sa mga elepante sa mga parke sang ilahas nga kasapatan sa Aprika. Indi mapunggan sang mga kudal, kalayo, kag tunog sang mga tambor ang mga elepante agod magpabilin sa parke. Pirme ginahalitan sang nagalagaw nga mga elepante ang mga pananom kag ginlapak pa gani ang mga tawo nga nagresulta sa kamatayon. Apang, natukiban gid man sang ulihi ang isa ka panabog​—⁠ang tanom nga katumbal. Kon itanom ini sa mga dulunan sang parke, report sang pamantalaan nga The Witness sa Bagatnan nga Aprika, nagaisol ang mga elepante kay “nabahuan sila sa tanom.” Indi na kinahanglan “pabalikon sa parke [sang mga bantay] ang mga elepante,” kag nabuhinan ang halit sa mga pananom sang mga mangunguma. Mahimo man nga mangin maayo nga palangitan-an ang katumbal.

Nagatublag sa Tulog ang mga Text Message

“Ginatublag sang mga text message ang tulog sang mga pamatan-on,” report sang pamantalaan sa kapagros nga Apotheken Umschau sa Alemanya. Sa isa ka pagtuon sa Leuven University, Belgium, ginpamangkot ang 2,500 ka pamatan-on nga nagaedad sing 13 tubtob 16 anyos kon pila ka beses sila ginapukaw sang mga text message sa ila cell phone kag kon daw ano sila kakapoy sa lainlain nga tion. Napulo ka porsiento ang nagsiling nga ginapukaw sila sini sing di-magkubos kis-a kada semana. Tatlo ka porsiento ang ginapukaw sini kada gab-i. Suno sa isa sa mga manugpanalawsaw, “ginapakita sang pagtuon nga naapektuhan gid sang mga cell phone ang pagtulog sang madamo nga pamatan-on.” Ang pamantalaan nagpanugda: “Dapat pat-uron sang mga ginikanan nga patay ang cell phone sang ila bata kon gab-i.”

Pagsulang sang mga Isda sa Sulog

Suno sa isa ka pagtuon nga ginbalhag sa magasin nga Science, ginakalitan sang isa ka sahi sang salmon kag sang iban pa nga sahi sang isda ang nagaalimpulos nga tubig sa palibot sang permanente nga mga butang agod makatipon sing kusog sa pagsulang sa sulog sang tubig. Paagi sa pagbag-o sang posisyon sini kag pagpauyon sa alimpulos sang tubig nga ila masugata, siling sang New Scientist, makatipon gid sing daku nga kusog ang mga salmon bangod wala na sini ginagamit ang panguna nga mga maskulo sa paglangoy. “Isa ini ka paagi nga nagagamit sing diutay nga kusog sa masulog nga tubig,” paathag sang isa sa mga awtor sang pagtuon, nga si George Lauder, isa ka biomechanician sa Harvard University. Ang New Scientist nagsiling nga daw “nagakurba ang mga isda agod kalitan ang mga alimpulos sa tubig, kaangay sang de-layag nga sakayan nga nagasulang sa hangin.”

Indi Pabug-at ang mga Tigulang

“Sa baylo nga hunahunaon lamang ang gasto sa pag-atipan sa mga tigulang, dapat man talupangdon ang kapuslanan kag ang makinot bangod sang walay bayad nga ginahimo sang mga tigulang,” siling sang ginbalhag nga report sang Australian Institute of Family Studies. “Ang kalabanan nga ginahimo sang mga tigulang nga wala sing bayad nagalakip sang buluhaton nga mahimo indi mahatag sang ginabayaran nga pagtrabaho.” Ginpakita sang pagtuon nga “nagaamot ang mga taga-Australia nga nagaedad sing kapin sa 65 anyos sing halos $39 bilyones [$27 bilyones, U.⁠S.] kada tuig [sa komunidad] paagi sa walay bayad nga pag-atipan kag pagboluntaryo.” Lakip sa ila ginahimo amo ang pag-atipan sa mga bata kag nagamasakit nga mga adulto, kag ang mga hilikuton sa balay. Ining walay bayad nga pagtrabaho, suno sa mga awtor, “makabulig nga mangin maayo ang pagsinalayo sa komunidad.” Indi matakus ang balor sini paagi lamang sa kuarta.

Pinakadaan nga Naimprinta nga Libro

Yara na karon sa British Library ang ginapatihan nga pinakadaan nga naimprinta nga libro sa kalibutan, report sang BBC News. Isa ka libro sang mga Budhista nga gintawag The Diamond Sutra ang napetsahan sing 868 C.⁠E. kag nakita sang 1907 sa isa ka lungib sa Dunhuang, China. “Isa ini ka linukot sang abuabuhon nga papel nga naimprintahan sing Inintsik kag ginlukot sa isa ka kahoy,” suno sa report. Ini nga libro kag ang iban pa nga mga butang nga natukiban kaupod sini “bahin [kuno] sang librarya sa sulod sang lungib sang mga tuig 1000AD.” Nauna pa ini nga linukot sing ginatos ka tuig sa pagsugod sang pag-imprinta sa Europa, apang suno sa report sang BBC, “madugay na nga ginahimo ang papel kag ang pag-imprinta sa China sa amo nga tion.”

Nagapaatrasar sa Reaksion ang Gahod

“Kon mas magahod, mas atrasado ang imo reaksion,” siling sang The Toronto Star. Amo ini ang resulta sang pagtuon sa Memorial University, Newfoundland, Canada, sang manugpanalawsaw nga si Duane Button, nga nagpahimo sa mga tawo sing pisikal kag mental nga mga hilikuton samtang nagapamati sila sang mga gahod nga lainlain ang katunugon. Natukiban niya nga ang gahod sa opisina nga 53 ka decibel makapaatrasar sa reaksion sang isa ka tawo sing 5 porsiento, samtang ang gahod sa pabrika nga 95 ka decibel makapaatrasar sa sini sing 10 porsiento. Bisan pa ang diperensia sa pagkaatrasado sang reaksion tuman ka gamay, ginpakita sang report nga “daku na ang epekto sini kon nagamaneho.” Bisan ang .035 sang isa ka segundo nga pagkaatrasado sang reaksion, siling ni Button, mahimo na tunaan sing aksidente.

Ginbaligya nga mga Simbahan

Ginpahibalo sang Roman Catholic Archdiocese sang Boston, E.⁠U.⁠A., nga nagsira na ang 65 sa 357 ka parokya sini​—⁠halos ikalima nga bahin sang kabug-usan. Ibaligya sini ang 60 ka simbahan kag 120 iban pa nga bilding. Suno sa The New York Times, natabo ini “sa isa ka bahin bangod diutay na lang ang nagasimba kag may daku nga problema sa pinansial nga resulta sang gulpi nga pagdamo sang mga kaso batok sa mga klero nga nang-abuso sa sekso.” Ginkutlo sang pamantalaan si R. Scott Appleby, ang direktor sang Cushwa Center for the Study of American Catholicism sa Notre Dame University, nga nagsiling nga “gin-ubos sini nga iskandalo ang pundo nga kuarta sang arsodiocese” amo nga indi na sini “masakdag sa pinansial ang mga parokya.”