Kahuol—Mga Kabangdanan kag mga Epekto Sini

ANO ang kahuol? Suno sa isa ka eksperto, ang kahuol nagakahulugan sang “bisan anong pisikal, kemikal, ukon emosyonal nga kahimtangan nga ginabangdan sang tension sa lawas ukon hunahuna.” Nagakahulugan bala ini nga ang kahuol duna nga makahalalit? Indi. Subong sang ginsiling ni Dr. Melissa C. Stöppler, “ang haganhagan nga kahuol kag tension mahimo kon kaisa mangin mapuslanon. Kon nagahimo sing isa ka proyekto ukon asaynment, ang haganhagan nga kahuol masami nga nagapahulag sa aton nga himuon ini sing maayo kag sing mapagsik.”

Gani san-o ang kahuol mangin isa ka problema? Si Stöppler nagsiling: “Kon ang kahuol sobra na gid, ukon indi na makontrol, amo nga may makahalalit na ini nga mga epekto.” Binagbinaga ang pila ka kinaandan nga kabangdanan sang kahuol.

Ang Kahuol sa Pagpangabuhi

Si Hari Solomon nagsiling: “Wala na sing maayo pa sa tawo sangsa magkaon sia kag mag-inom kag magkalipay ang iya kalag sa kaayuhan sang iya kinabudlayan.” (Manugwali 2:24) Apang, para sa madamo nga empleyado, ang ulubrahan isa ka duog sang madamo nga pag-ipit.

Ang isa ka report sang European Agency for Safety and Health at Work nagsiling nga ang mga mamumugon masunson nga ginahul-an sa ila trabaho bangod sang mga problema subong sang di-nagakaigo nga komunikasyon sa ulot sang tag-dumalahan kag mga empleyado, di-pagkonsulta sang tag-dumalahan sa mga mamumugon sa mga desisyon nga apektado sila, di-paghangpanay sang mga mamumugon, ukon wala sing kasiguruhan nga trabaho kag/ukon manubo nga sueldo. Bisan ano man ang rason, haluson na nga maatipan sang nagatrabaho nga mga ginikanan ang mga kinahanglanon sang ila mga pamilya bangod sang kahuol sa ulubrahan. Kag ini nga mga kinahanglanon tuman kadamo. Sa Estados Unidos, halimbawa, mga 50 milyones ka tawo ang nagaatipan sa isa ka nagamasakit ukon tigulang nga katapo sang pamilya sa sulod sang isa ka tuig. Ang mga problema sa pinansial mahimo nga isa man ka daku nga kabangdanan sang kahuol sa pamilya. Si Rita, isa ka iloy nga may duha ka anak, nakaeksperiensia sing problema sa pinansial sang maaksidente sa salakyan ang iya bana nga si Leandro, amo nga kinahanglan nga mag-wheelchair na lang sia. Si Rita nagbaton: “Ang mga problema sa pinansial  ginabangdan sang tension. Kon wala ka sing kuarta para sa tanan nga galastuhan sa balay, maapektuhan ang imo panimuot.”

Mga Pag-ipit sa Nagasolo nga mga Ginikanan

Ang nagasolo nga mga ginikanan nagaatubang man sing daku nga kahuol samtang ginatinguhaan nila nga amanan ang mga kinahanglanon sang ila pamilya. Ang pagbugtaw sing aga pa sa pagluto sing pamahaw, paghanda sa mga anak kag pagdul-ong sa ila sa eskwelahan, pagdalidali agod makaabot sa trabaho sing husto sa oras, kag nian ang pag-atubang sa mga ginapatuman sa trabaho mahimo makapalapyo sa isa ka nagasolo nga ginikanan sa pisikal kag sa emosyon. Kag kon matapos na ang isa ka adlaw nga pagtrabaho sang isa ka iloy, isa naman ka siklo sang kahuol ang nagasugod samtang nagadalidali sia sa pagsugat sa iya mga anak sa eskwelahan, sa pagluto sing panihapon, kag sa paghimo sang mga hilikuton sa balay. Ginpaanggid ni María, nga isa ka nagasolo nga ginikanan nga may apat ka tin-edyer nga anak nga babayi, ang iya kabuhi sa isa ka pressure cooker, nga nagasiling: “Kon magsobra na gid ang pag-ipit, ang pamatyagan ko daw malupok ang akon dughan.”

Mga Kabataan nga Ginahul-an

Ang sosyologo nga si Ronald L. Pitzer nagsiling: “Madamo nga pamatan-on ang nagabatyag sing daku nga kahuol.” Dapat nila atubangon ang pisikal kag emosyonal nga mga pagbalhin sang paghinupang. Yara man ang mga pag-ipit sa eskwelahan. Suno sa libro nga Childstress!, ang kinaandan nga adlaw sa eskwelahan “puno sing mga problema kag mga pag-ipit nga ginabangdan sang  kahuol​​—⁠sa ila pagtuon, sa isport, sa mga kaangtanan sa mga kaedad kag sa pagpakig-angot sa mga manunudlo.”

Sa iban nga mga lugar ang kasingki sa eskwelahan nagadugang sa balatyagon sang pagkabalaka​​—⁠wala labot sa kahadlok sang madamong pamatan-on karon sa pag-atake sang mga terorista kag sa iban pa nga mga kalamidad. “Kon pirme ginahambalan sang mga ginikanan kon daw ano na karon ka makahaladlok ang kalibutan,” sulat sang isa ka dalagita, “ginahadlukan man kami.”

Ang mga ginikanan dapat mangin ginhalinan sing kusog para sa ila mga anak. Apang, si Pitzer nagsiling: “Makapasubo nga sa masami, ang mga panikasog sang mga kabataan kag sang mga tin-edyer sa pagpautwas sing pagkabalaka daw ginapakadiutay, ginasikway, ginabale-wala, ukon wala lang ginasapak sang mga ginikanan.” Sa iban nga mga hitabo, wala mahatag sang mga ginikanan ang mga kinahanglanon sang ila mga kabataan bangod sang ila kaugalingon nga mga problema sa pag-asawahay. “Ang akon mga ginikanan daw pirme lang nagaaway,” siling sang pamatan-on nga si Tito, nga ang iya mga ginikanan nagbulagay sang ulihi. Subong sang ginasiling sang libro nga Childstress!, “ang pisikal nga away kag baisay indi lamang ang kabangdanan sang kahuol. Ang ginapunggan nga kaakig nga mamutikan gihapon bisan pa ginahinago sa daw mainanggaon nga mga pulong nagatublag sa mga kabataan.”

Ang mga Epekto sang Kahuol

Bata ka man ukon tigulang ukon halin man sa trabaho ukon sa eskwelahan ang kahuol sa imo kabuhi, ang dalayon nga kahuol makaapektar sa imo panglawas. Ang isa ka manunulat sa medisina nagpaathag: “Ang epekto sang kahuol sa lawas daw kaangay sang isa ka eroplano nga manuglupad.” Huo, kon nagabatyag ka sing kahuol, ang pitik sang imo tagipusuon nagadasig kag ang presyon sang imo dugo nagataas. Ang nibel sang kalamay sa imo dugo nagataas. Ang mga hormone ginapagua. “Kon magpadayon ang kahuol,” siling pa gid sini man nga manunulat, “ang tanan nga bahin sang lawas nga apektado sang kahuol (ang utok, tagipusuon, baga, ugat nga ginalatayan sang dugo, kag maskulo) daw maaberiya ukon mabug-atan sa pagpanghikot. Mahimo ini magahalit sa ulihi sa lawas ukon sa hunahuna.” Makahalangawa gid ang listahan sang mga balatian nga mahimo nga epekto sang kahuol: balatian sa tagipusuon, stroke, balatian sa imyunidad, kanser, musculoskeletal disorder, kag diabetes, sa pagsambit sa pila lamang.

Ang ginakabalak-an gid amo ang di-maayo nga paagi kon paano ginalandas sang madamo​​—⁠ilabi na sang mga pamatan-on​​—⁠ang kahuol. Si Dr. Bettie B. Youngs nagpanalabiton: “Makapasubo gid mahibaluan nga bangod luyag nila likawan ang kasakit, ang mga tin-edyer nagahimo sang mga butang subong sang pag-abuso sa alkohol kag droga, pagligoy sa eskwelahan, pagtinonto, pagkasalamwanan sa sekso, pagpakig-away kag pagsingki, kag paglayas​​—⁠mga butang nga nagdul-ong sa ila sa mga problema nga mas mabug-at pa sangsa ginatinguhaan nila nga palagyuhan.”

Ang kahuol bahin gid sang moderno nga pagkabuhi; indi ini bug-os nga malikawan. Apang subong sang ipakita sang masunod nga artikulo, madamo kita sing mahimo agod makontrol ang kahuol!

[Blurb sa pahina 6]

“Kon magsobra na gid ang pag-ipit, ang pamatyagan ko daw malupok ang akon dughan”

[Retrato sa pahina 5]

Ang kabuhi sang nagasolo nga mga ginikanan masami nga puno sing pag-ipit

[Retrato sa pahina 6]

Ang eskwelahan mahimo bangdan sang sobra nga pag-ipit sa mga pamatan-on