Mga Kuneho kag mga Paka—Mga Manugsalakay sang Kontinente

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

ANG patag-awayan isa ka nahalitan kag lamgod nga duta. Ang isa anay ka madabong nga latagon madamo na karon sing madalom nga mga buhobuho. Ang mga bangkay sang mga soldado nagalinapta sa sining patag-awayan. Ining mga soldado wala napanaptan sing berde nga uniporme nga may mga botas kag mga bayoneta kundi sing mahumok nga mga balahibo kag sing matalom nga mga ngipon. Sila ang nagduging nga ilahas nga mga kuneho sa Australia.

Bisan Diin Lang May Kuneho

Ginsugdan sang naghalin sa Europa nga mga kuneho ang ila pagsalakay sa pinakapunta sang bagatnan-nasidlangan sang Australia sang 1859. Sang primero gin-importar sila agod ayamon para sa kalingawan lamang sang lokal nga mga mangangayam apang wala magdugay gin-ayam sila, indi na para sa kalingawan, kundi agod tapnaon ang ila pagdamo.

Samtang ang naghalin sa Europa nga mga kuneho naghinguyang sing 900 ka tuig sa paglikop sa bug-os nga Britanya, sa sulod lamang sang 50 ka tuig, nahalitan na sini ang duog sa Australia nga mas malapad sangsa katunga sang Europa. Paagi sa pagbun-ag sang adulto nga babayi nga kuneho sing tubtob sa 40 ka kuneho kada tuig, padayon nga nagasalakay ang mga kuneho sa kadasigon nga 100 kilometros kada tuig. Ang isa ka report sang Bureau of Rural Sciences (BRS) nagasiling: “Sa tanan nga mamalya nga nagapanglikop sa bug-os nga kalibutan, amo ini ang pinakadasig nga pagdamo.” Makahalapay ang nangin mga epekto sini.

 Ginakaon sang mga kuneho ang pagkaon sang tumandok nga mga sapat kag ginaagaw ang ila ginkutkot nga mga buho; ginabasol sila sa pagkapapas sang madamo nga espesyi. Ginapasibangdan pa gani sila sa pagkakalbo sang mga kagulangan. Ang isa ka manugpanalawsaw nagpaathag, “ginakaon nila ang mga liso amo nga kon mapatay na ang gulang nga mga kahoy wala na sing bag-ong tubo nga magabulos sa sini.” Kon salakayon nila ang isa ka magamay nga isla, makahalapay gid ang mangin resulta. “Ang pagpasulod sing mga kuneho sa Laysan Island sang 1903 nagpapas sa tatlo ka tumandok nga espesyi sang pispis kag 22 sang 26 ka espesyi sang tanom sang 1936. . . . Sang 1923 ang isla nangin lamgod nga kabalasan nga may pila na lamang ka arikutoy nga mga kahoy,” suno sa report sang BRS.

Paggamit sing mga Hinganiban nga Nagalaglag sing Tigdamo

Sa Australia ang mga kuneho ginatiro, ginasiod, kag ginahiluan. Ang bantog nga Rabbit Proof Fence​—⁠nga nagalaba sing 1,830 kilometros tabok sa Nakatundan nga Australia​—⁠ginhimo agod tapnaon ang ila pag-abante.⁠ * Apang daw wala sing makapugong sa sining nagasalakay nga mga hangaway.

Nian, sang 1950, ang pagbalos ginhimo paagi sa paggamit sing biolohiko nga hinganiban​—⁠ang myxomatosis virus. Ining virus madamo katama sing napatay nga kuneho nga sadto ginbulubanta nga mga 600 ka milyon. Ining myxomatosis nga ginadala sang mga lamok kag mga bitik nagahalit sa mga kuneho lamang, kag 500 ka milyon ka manugsalakay ang ginpatay sini sa sulod lamang sang duha ka tuig. Apang, nakabato gilayon ang mga kuneho sa sining balatian, kag ang mga nakalampuwas nagdamo pa gid. Amo nga sang katuigan 1990 ang ila kadamuon nagtimbuok sa mga 300 ka milyon. Isa naman ka depensa ang kinahanglanon gid.

Malain nga Balita​—⁠Maayo nga Balita

Sang 1995 ang ikaduha nga biolohiko nga hinganiban, ang rabbit hemorrhagic disease (RHD), gingamit sa Australia. Ang RHD una nga nagtuhaw sa China sang 1984. Sang 1998 naglapnag ini sa Europa kag wala magdugay nagpatay ini sing 30 ka milyon ka ginasagod nga mga kuneho sa Italya. Ang RHD malain sadto nga balita para sa mga naganegosyo sang kuneho sa Europa apang maayo ini nga balita para sa mga mangunguma sa Australia, bangod napulo ka milyon ka kuneho ang napatay sa nahauna nga duha ka bulan pagkatapos ini magamit. Daw kuneho lamang ang ginahalitan sang virus, diin ang kuneho nagakapatay pagligad sang 30 tubtob 40 ka oras pagkatapos maimpeksion, nga wala man lang sing patimaan sing kasakit. Sang 2003, nabuhinan sang RHD ang kadamuon sang kuneho sa madamong mamala nga bahin sang Australia sing mga 85 porsiento ukon kapin pa.

Bangod wala na sing mga kuneho nga nagait-it sa mga dahon sang tumandok nga mga orkidyas sa isa sang mga national park sa Bagatnan nga Australia nagdamo ini  sing walo ka pilo sa sulod sang kubos sa lima ka tuig. Sa iban nga bahin sining estado, may yara “talalupangdon nga temprano nga pagpanubo liwat sang tumandok nga mga puongpuong . . . sa mga lugar diin regular nga nagsalakay ang balatian,” siling sang Ecos nga magasin. Ang gin-importar nga mga manunukob, subong sang mga sora kag ilahas nga mga kuring, nagdiutay man sa pila ka lugar bangod sang pagdiutay sang mga kuneho. Ang mga ekologo kag mga mangunguma lunsay nalipay sa pagkaepektibo sining bag-ong hinganiban, bangod $600 milyones ang halit sang mga kuneho sa ekonomiya sang Australia sa isa ka tuig. Apang, ang epekto sining balatian sa ulihi sa mapag-on nga mga kuneho sa Australia wala pa mahibaluan.

Ang Manluluwas nga Paka Nangin Traidor

Samtang nagadaug ang mga sientipiko batok sa ilahas nga mga kuneho, daw wala naman sila sing mahimo sa pinakabag-o nga manugsalakay​—⁠ang paka sa tubo. Kaangay sang kuneho, wala man kuntani ini nakasulod sa pungsod kon wala hungod nga gin-importar. Ngaa?

Sa temprano nga bahin sang ika-20 nga siglo, duha ka espesyi sang bagangan sa tubo ang naghalit sa industriya sang tubo sang Australia, nga sa karon nagadugang sing mga dos bilyones dolyares kada tuig sa ekonomiya. Sang 1935, ang Bufo marinus, ukon paka sa tubo nga daw inumol kadaku ginhunahuna sadto nga isa ka manluluwas sang mga manugtanom tubo bangod nakilal-an ini subong maasab magkaon sing bagangan. Walay sapayan sang indi pag-ugyon sang pila ka sientipiko, gin-importar ang paka gikan sa Bagatnan nga Amerika paagi sa Hawaii kag ginbuy-an sa mga katubuhan sang Queensland.

Sang nabuy-an na ini, wala ginsapak sang mga paka ang mga bagangan kag nangin traidor. Ining mga tinuga makahililo halin pa sa itlog tubtob magdaku na. Samtang nagabalhin sila halin sa ulok-ulok pakadto sa paka, may pinasahi nga mga glandula nga nagatubo sa idalom sang panit sini, nga nagapapiswit sing daw gatas nga hilo kon maakig. Ang paka sa tubo nakilal-an nga nagapamatay sing tumandok nga mga halo, man-ug, ilahas nga ido, kag bisan gani buaya nga mangahas nga magkaon sa ila. Madasig gid sila magdamo kag naglapta na sila karon sing kapin sa 900 kilometros halin sa lugar nga ginbuy-an sa ila. Ang ila pagdamo naglab-ot tubtob sa napulo ka pilo sangsa kadamuon sang mga paka sa ila ginhalinan nga pungsod, ang Venezuela. Kaangay sang kalalat-an sa Biblia, ginsalakay nila ang mga ulumhan, mga puluy-an, kag nagasulod pati sa mga inodoro. Nagaabante sa kadasigon nga mga 30 kilometros kada tuig, nakasulod na sila karon sa lugar nga naluyagan gid nila​—⁠ang Kakadu National Park sa Northern Territory nga nalakip sa The World Heritage List. Milyones dolyares na ang naggasto sang gobierno sang Australia sa pagpanalawsaw sa tuyo nga punggan ang pagsalakay sang mga paka apang wala pa sing nasapwan nga epektibo nga metodo. Wala pa matapos ang inaway, apang sa karon ang mga paka amo ang nagadaug.

Ngaa May Inaway?

Sa wala matublag nga sistema sang ekolohiya, ang mga organismo may kinaugali nga tagtapna sang ila pagdamo. Apang, kon halinon na sila gikan sa ila tumandok nga ilistaran, ang di-makahalalit nga mga tinuga mahimo magdamo sing tuman kadasig amo nga magresulta ini sa daku nga kahalitan.

Ang daku nga halit nga resulta sang pagduging sang gin-importar nga mga sapat kag mga tanom wala makita sing abanse sang una nga Europeanhon nga mga pumuluyo sa Australia. Sa pagkamatuod, madamo sing gin-importar nga mga espesyi ang nangin mapuslanon. Sa katunayan, nagadepende karon ang Australia sa gin-importar nga mga espesyi sang mga sapat kag mga tanom​—⁠mga karnero, baka, trigo, humay, kag iban pa nga mga kinahanglanon. Apang, ang kuneho kag paka sa tubo mga serioso nga pahanumdom nga kinahanglan maghalong gid ang mga tawo sa pag-atribir sa masibod katama nga pagsandiganay sang kabuhi sa duta.

[Nota]

[Retrato sa pahina 24]

Ang manluluwas nga nangin traidor​—⁠ang pagsalakay sang paka sa tubo nagapadayon

[Credit Line]

U.⁠S. Geological Survey/photo by Hardin Waddle

[Retrato sa pahina 24]

Ang uhaw nga mga manugsalakay nga nagainom sa isa ka linawlinaw sa Wardang Island, Spencer Gulf, Bagatnan nga Australia

[Credit Line]

By courtesy of the CSIRO

[Picture Credit Line sa pahina 23]

Rabbits: Department of Agriculture, Western Australia; toad: David Hancock/© SkyScans