“Si Dr. Livingstone Ka, Indi Bala?”

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Tanzania

“Sa idalom sang puno sang paho nga nagatindog anay diri, nagkit-anay si Henry M. Stanley kag si David Livingstone, 10 Nobiembre 1871.”​—Plake sa Livingstone Memorial Monument sa Ujiji sa Lake Tanganyika, Tanzania.

KAPIN na sa isa ka siglo ang nagligad nga ginhambal ni Stanley ining bantog nga panamyaw: “Si Dr. Livingstone ka, indi bala?” Sa iban nga mga pungsod magluwas sa Tanzania, mahimo nga pila lamang ang nakahangop sa importansia sini nga pagkit-anay.

Sa amo, ang pagkadto sa Livingstone Memorial Museum sa Tanzania makahatag gid sing impormasyon. Mainabyanon nga gin-abiabi kami sang amon giya nga si G. Mbingo. “Sa duog nga ginpatindugan sang monumento,” paathag niya, “may yara anay daku nga puno sang paho, nga sa idalom sini nagkit-anay si Stanley kag si Livingstone.” Sa karon, may yara na didto duha ka dalagku nga puno sang paho. “Kahibalo kamo,” padayon niya, “sang katuigan 1920, bal-anon gid nga madali na lang mapatay ang orihinal nga puno sang paho. Ang mga panikasog nga salbaron ini napaslawan. Gani gintanom malapit sa monumento ang duha ka ginsumpay nga puno sang paho.”

Sin-o si Livingstone?

Samtang nagapungko kami sa handong sang isa sa mga puno sang paho, ginpaathag ni G. Mbingo nga si David Livingstone natawo sang 1813 sa gamay nga banwa sang Blantyre sa Scotland. “Bisan pa nga imol sila, nagtrabaho sia agod makaeskwela kag ginhanas sia subong isa ka doktor kag subong isa ka misyonero.” Nahibaluan namon nga ginpadala sang London Missionary Society si Livingstone sa Aprika, diin ginhinguyang niya ang 30 ka tuig sang iya kabuhi kag nabantugan sia subong isa ka manuglagulad kag misyonero.

“Tatlo ka beses nga nagkadto sa Aprika si Dr. Livingstone,” siling sang amon giya. “Una sia nga nagkadto sa Bagatnan nga Aprika sang 1841. Sang 1845, nagpakasal si Livingstone kay Mary Moffat, nga anak sang masigkamisyonero nga si Robert Moffat.” Apat ang anak ni Livingstone kay Mary. Kag bisan pa nag-upod si Mary sa madamo niya nga paglakbay, halos wala sing tion si Livingstone para sa iya pamilya bangod sang huyog niya sa paglagulad. Napatay sa balatian nga malaria si Mary Livingstone sang 1862 samtang nagaupod sa iya sa isa sang iya mga ekspedisyon.

Ang The New Encyclopædia Britannica nagsiling: “Handa si Livingstone nga palapnagon ang Cristianismo, komersio, kag sibilisasyon​—⁠ang tatlo ka butang nga ginpatihan niya nga magabukas sang Aprika sa iban pa nga mga pungsod​—⁠paaminhan lampas sa mga dulunan sang Bagatnan nga Aprika kag pasulod sa alibutod sang kontinente. Gin-athag niya ang iya katuyuan sa isa ka bantog nga pinamulong sang 1853: ‘Magabukas ako sing dalan pakadto sa interyor, bisan ano man ang matabo.’ ” Busa, ang paglakbay ni Livingstone indi lamang tungod sa ebanghelyo. Mabaskog niya nga ginsakdag ang pagdula sang pagnegosyo sing mga ulipon. Subong man, nagtubo ang iya kawili sa paglagulad  kag tulumuron niya nga diskobrehon ang mga ginahalinan sang Nilo.

Apang, narealisar ni Livingstone nga indi niya ini masarangan sing isahanon. Sang 1857 nagsiling sia sa isa ka grupo sang lamharon nga mga lalaki sa Cambridge University: “Nahibaluan ko nga sa sulod sang pila ka tuig mapatay ako sa sina nga pungsod, nga bukas na karon; indi ninyo pagtugutan nga magsira ini liwat! Mabalik ako sa Aprika agod magbukas sing dalan para sa komersio kag Cristianismo; padayunon bala ninyo ang hilikuton nga akon ginsugdan? Ginatulin ko ini sa inyo.”

Naglakbay si Livingstone sa bug-os nga sentral Aprika. Isa sa mga butang nga iya nadiskobre amo ang daku katama nga busay sa Zambezi River, nga ginhingadlan niya nga Victoria Falls, sunod kay Reyna Victoria. Sang ulihi ginlaragway niya ang busay subong ‘ang labing matahom nga talan-awon nga iya nakita sa Aprika.’

Ang Pagpangita

“Ang katapusan nga paglakbay ni Livingstone,” paathag sang amon giya, “nagsugod sang 1866. Apang, nagginamo ang iya mga tinawo. Ang iban niya nga mga sumulunod nagbiya sa iya kag nagbalik sa Zanzibar, diin ginpamalita nila nga patay na si Livingstone. Apang nagpadayon si Livingstone sa iya pagpangita. Nangin sentro sang iya ekspedisyon ang Ujiji, sa nasidlangan nga pangpang sang Lake Tanganyika.

“Apang, mga tatlo ka tuig na nga wala sing nakabalita kay Livingstone sa Europa. Abi nila patay na sia. Gani, ang manugbalhag sang pamantalaan nga New York Herald nagpadala sang reporter nga si Henry Morton Stanley agod pangitaon si Livingstone​—⁠patay man sia ukon buhi. Siempre, si Livingstone buhi pa kag wala man sia magtalang. Apang nagakinahanglan gid sia sing mga suplay kag nagamasakit sia. Sang Nobiembre 1871, isa sa mga suluguon ni Livingstone ang nagkadto sa iya balay nga nagasinggitan: ‘Mzungu anakuja! Mzungu anakuja!’ ” Swahili ini nga hambal para sa “Nagapakari ang isa ka puti nga tawo!”

Ang matuod, halos walo ka bulan na nga ginpangita ni Stanley si Livingstone. Primero naglakbay sia sa Aprika nga nagaagi sa India, kag nag-abot sa isla sang Zanzibar sang Enero 6, 1871. Sang Marso 21, 1871, naglakbay sia halin sa sidlangan nga baybayon nga siudad sang Bagamoyo dala ang anom ka tonelada nga suplay kag upod ang 200 ka sinuhulan nga tinawo. Ang wala-mapa nga mga 1,500 ka kilometro nga ekspedisyon nangin makatalagam gid! Nagbaha ang mga suba bangod sang mabunok nga ulan. Si Stanley kag ang iya tinawo nagmasakit sing malaria kag sing iban pa nga mga balatian, kag ginlapyo gid sila. Ang tanan nga suba madamo sing buaya; ginkugmat gid si Stanley sang nakita niya ang isa ka buaya nga nagganoy sang isa sang katapusan niya nga mga asno tubtob mapatay. Isa pa ka bes, diutayan lang gid ginhaklab sang  buaya si Stanley! Walay sapayan sini, determinado gid si Stanley nga magmadinalag-on. Napalig-on sia sang mga balita nga may tigulang nga puti nga tawo nga nagapuyo sa Ujiji.

Sang nagahinampot na si Stanley sa Ujiji, naghanda sia para sa pagkit-anay. Ang libro nga Stanley, ni Richard Hall, nagsiling: “Nagniwang si Stanley kag ginakapoy, apang nagbatyag sia nga mas maisog sia tan-awon sangsa [mga manuglagulad anay] samtang nagapasulod sia sa banwa. Kay man, isa ini ka importante gid nga tion​—⁠kag indi lamang niya ini himuon, kundi marekord man ini. Ang tanan sa ekspedisyon nagsuksok sang ila pinakamanami nga mga panapton nga nabilin. Ginbugkusan ni Stanley sing bag-o nga bandana ang iya kalo [pith nga helmet], nagsuksok sing matinlo kag puti nga delargo, kag ginpahining ang iya botas.”

Ginsaysay ni Stanley ang masunod nga natabo: “Natapos gid man ang ekspedisyon . . . May isa ka grupo sang labing halangdon nga mga Arabo; kag samtang nagapalapit ako, nakita ko ang puti nga nawong sang isa ka tigulang nga tawo sa tunga nila. . . . Ginhukas namon ang amon kalo, kag nagsiling ako, ‘Si Dr. Livingstone ka, indi bala?’ kag nagsabat sia, ‘Huo.’ ”

Ang Masunod nga Natabo

Plano kuntani ni Stanley nga magtener lamang sing makadali tubtob makainterbyu sia kag makasulat sang iya sugilanon. Apang, nag-amigohay gilayon si Livingstone kag si Stanley. Ang amon giya nagsiling: “Nagtener si Stanley upod kay Livingstone sa sulod sang pila ka semana, kag ginlagulad nila ang Lake Tanganyika. Ginkumbinsi ni Stanley si Livingstone nga magbalik sa Europa, apang desidido si Livingstone nga magpabilin kag pangitaon ang mga ginahalinan sang Nilo. Gani sang Marso 14, 1872, masubo nga nagbulagay si Stanley kag si Livingstone. Nagbalik si Stanley sa baybayon, diin nagbakal sia sing mga suplay kag ginpadala ini kay Livingstone. Pagkatapos sadto, nagbalik si Stanley sa Europa.”

Ano ang natabo kay Livingstone? Ang amon giya nagpaathag: “Sang Agosto 1872, ginpadayon ni Livingstone ang pagpangita sa ginahalinan sang Nilo. Nagpabagatnan sia padulong sa Zambia. Apang, nagluya sia bangod sang kakapoy kag balatian. Sang Mayo 1, 1873, nasapwan sia nga patay. Gin-embalsamar sang iya mga suluguon . . . ang iya bangkay, kag ginlubong ang iya tagipusuon kag mga tinai sa Aprika. Pagkatapos gindala ang bangkay ni Livingstone sa Bagamoyo, nga mga 2,000 ka kilometro ang kalayuon, diin ginbaton ini sang mga misyonero. Ginpatigayon ang pagpadala sini sa Zanzibar kag pagkatapos sa Britanya. Ang bangkay nag-abot sa London sang Abril 15, 1874, kag ginlubong sa Westminster Abbey pagligad sang tatlo ka adlaw. Halos isa ka tuig ang nagligad antes nakalab-ot ang bangkay ni Livingstone sa lulubngan sini.”

Nagbalik si Stanley sa Aprika agod padayunon ang ginbiyaan ni Livingstone. Ginpangunahan ni Stanley ang mga ekspedisyon nga naglagulad sa mga duog malapit sa Lake Victoria kag Lake Tanganyika kag sa ginaagyan sang Congo River.

Dalayawon gid ang kaisog kag determinasyon sang mga lalaki kaangay ni Livingstone kag ni Stanley. Ang Britannica nagsiling tuhoy kay Livingstone: “Ang iya mga nadiskobre​—⁠sa geograpiya, teknolohiya, medisina, kag katilingban​—⁠naghatag sing masibod nga ihibalo nga ginalagulad pa karon.” Kag bisan pa ginadumdom karon si Livingstone kag si Stanley subong mga manuglagulad kag indi subong isa ka manugwali kag isa ka reporter, nakabulig gid ang ila hinimuan sa pagbukas sing dalan agod maglapnag ang ihibalo sa Biblia mga dekada sang ulihi.

Sa amo, ang mga misyonero sang mga Saksi ni Jehova nakabulig sa ginatos ka libo nga Aprikano nga makabaton sing mga kamatuoran sa Biblia. Sa katunayan, sa Ujiji, diin una nga nagkit-anay si Stanley kag si Livingstone, ang hilikuton sang mga Saksi nga pagpaambit sing mga kamatuoran sang Biblia bantog gid amo nga kon makita sila sang mga pumuluyo sa sini nga lugar sa ila puertahan, kinaandan na nga nagapamangkot ang isa sa ila, “Mga Saksi ni Jehova kamo, indi bala?”

[Mapa sa pahina 21]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Lake Victoria

Mga ekspedisyon ni Livingstone

Cape Town

Port Elizabeth

Kuruman

Lake Ngami

Linyanti

Luanda

Victoria Falls

Quelimane

Mozambique

Mikindani

Zanzibar

Chitambo

Lake Tanganyika

Nyangwe

Ujiji, diin nagkit-anay ang duha ka lalaki

Pagpangita ni Stanley kay Livingstone sang 1871

Zanzibar

Bagamoyo

Ujiji, diin nagkit-anay ang duha ka lalaki

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Retrato sa pahina 20, 21]

Si David Livingstone

[Credit Line]

Livingstone: From the book Missionary Travels and Researches in South Africa, 1858

[Retrato sa pahina 20, 21]

Si Henry M. Stanley

[Retrato sa pahina 21]

Victoria Falls

[Retrato sa pahina 22]

Isa sang mga Saksi ni Jehova nga nagapaambit sang kamatuoran sang Biblia sa Ujiji