Ang mga Pag-ipit sa mga Pamatan-on Karon

ANG paghinupang​​—⁠bisan sa pinakamaayo nga mga kahimtangan​​—⁠mahimo makalilisang. Sa tion sang paghinupang, ang mga pamatan-on ginatublag sang bag-ong mga balatyagon kag mga emosyon. Ginaipit sila adlaw-adlaw sang ila mga manunudlo kag mga katubotubo. Pirme sila nadayag sa impluwensia sang TV, mga pelikula, industriya sang musika, kag Internet. Gani, ginlaragway sang isa ka report sang Nasyones Unidas ang paghinupang subong “isa ka hugna sang pagdaku nga kinaandan na nga ginaupdan sang kahuol kag kabalaka.”

Makapasubo nga ang mga pamatan-on masami nga indi gid eksperiensiado sa pag-atubang sa kahuol kag kabalaka nga may maayo nga mga resulta. (Hulubaton 1:4) Kon wala sing nagakaigo nga pag-ubay, madali sila mahulog sa makahalalit nga mga sahi sang paggawi. Halimbawa, ang report sang Nasyones Unidas nagsiling: “Ginapakita sang panalawsaw nga ang pag-abuso sa droga masunson nga nagasugod sa tion sang paghinupang ukon lamharon nga pagkaadulto.” Amo man ang masiling sa iban pa nga mga sahi sang indi husto nga paggawi, subong sang kasingki kag pagkasalamwanan sa sekso.

Ang mga ginikanan nga nagahunahuna nga nagakatabo lamang ini sa tunga sang “mga imol” ukon sang pila ka etniko nga grupo masunson nga nagsayop gid. Ang mga problema alangay nga naeksperiensiahan karon sang mga pamatan-on bisan ano man ang ila kahimtangan sa pangabuhi, katilingban, kag rasa. “Kon sa pagbanta mo ang ‘delingkwente nga pamatan-on’ amo lamang ang 17-anyos nga lalaki sang isa ka minoridad nga grupo gikan sa madamo-sing-tawo nga bahin sang siudad nga ang iya imol nga iloy nagasalig lamang sa bulig sang gobierno, wala ka sing hinalung-ong sa ulihi nga nagakatabo,” sulat sang awtor nga si Scott Walter. “Ang problema nga bata karon mahimo nga puti, mahimo nga nagapuyo sia sa kasarangan tubtob sa labaw sa kasarangan sing pangabuhi nga puluy-an, mahimo nga ubos sia (ukon manghod pa) sa edad nga 16, kag mahimo nga babayi sia ukon lalaki.”

Apang, ngaa tuman kadamo nga pamatan-on ang yara sa katalagman? Indi bala nga ang mga pamatan-on sang nagligad nga mga kaliwatan may amo man nga mga problema kag mga pagsulay? Huo, apang nagakabuhi kita karon sa panag-on nga ginalaragway sang Biblia subong “ang makahalanguyos nga mga tion nga mabudlay pakigbagayan.” (2 Timoteo 3:1-5) May mga sirkunstansia kag mga pag-ipit nga nagaapektar sa mga pamatan-on sing di-matupungan sa sining partikular nga tion sang maragtas. Usisaon naton ang pila sini.

Mga Pagbag-o sa Pamilya

Binagbinaga, halimbawa, ang nagabag-o nga kahimtangan sa pamilya. “Kapin sa un-tersia ka kabataan sa Estados Unidos ang nakaeksperiensia sang pagdiborsio sang ila mga ginikanan antes mag-18 anyos,”  report sang Journal of Instructional Psychology. Pareho man ang mga estadistika sa iban nga mga kadutaan sa Nakatundan. Bangod sang pagdiborsio sang ila mga ginikanan, masami nga naeksperiensiahan sang mga pamatan-on ang mga kasakit sang balatyagon. “Sa masami,” siling sang Journal, “ang mga kabataan nga nakaeksperiensia sining karon lang sang pagdiborsio sang ila mga ginikanan mas mapigaw sa eskwelahan kag sa pagpakig-angot sa mga tawo sangsa mga kabataan gikan sa mga pamilya nga kompleto ang mga ginikanan ukon sa mga pamilya nga madugay na nga nagasolo ukon nagminyo liwat ang ila mga ginikanan. . . . Dugang pa, ang emosyonal nga kalig-unan kag pagpabalor sang bata sa iya kaugalingon masami nga naapektuhan sang pagdiborsio sang mga ginikanan.”

Nagbag-o man ang kahimtangan sa pamilya bangod sang pagtrabaho sang nagadamo nga kababayin-an. Ang isa ka report tuhoy sa pagtuon sa krimen sang mga pamatan-on sa Japan nagsiling nga mas nabudlayan sa pag-atipan sa ila mga kabataan ang mga pamilya diin nagatrabaho ang duha ka ginikanan sangsa mga pamilya diin nagatener lamang sa balay ang isa ka ginikanan.

Matuod nga kinahanglan sang madamo nga pamilya ang sueldo sang duha ka tawo agod maamanan ang mga kinahanglanon sa kabuhi. Ang ila mga sueldo makahatag man sa mga pamatan-on sing mas masulhay nga estilo sang kabuhi. Apang may negatibo ini nga aspekto: Minilyon ka kabataan ang nagapauli halin sa eskwelahan nga wala sing tawo ang balay. Kon magpauli gid man sa ulihi ang mga ginikanan, masami nga kapoy na sila kag ginapamensar gihapon ang mga problema sa trabaho. Ang resulta? Madamo nga tin-edyer ang halos wala na ginahatagan sing igtalupangod sang ila mga ginikanan. “Wala na kami sing tion sa pag-updanay subong pamilya,” panalabiton sang isa ka pamatan-on.

Nagapati ang madamo nga tagpanilag nga indi ini maayo para sa palaabuton sang mga pamatan-on. “Nagapati ako nga ang isa ka kabangdanan kon ngaa ang mga kabataan karon  wala sing gugma, wala nagapakigsugilanon, mapigaw-ulo, kag di-makontrol amo ang mga paagi sang mga ginikanan sa pagpadaku sa ila mga kabataan nga nagbag-o sang nagligad nga katluan ka tuig,” siling ni Dr. Robert Shaw. “Ang mga ginikanan ginaulipon sang isa ka materyalistiko kag sobra ka ambisyuso nga katilingban nga nagatiklod sa ila sa pagbakabaka sa trabaho kag sa paggasto sing daku nga kuarta amo kon ngaa wala na sila sing tion para sa ila mga kabataan.”

Isa pa ka katalagman sa kaayuhan sang mga tin-edyer: Ang mga kabataan sang nagatrabaho nga mga ginikanan masami nga nagahinguyang sing madamo nga tion nga wala sing nagabantay. Kon wala sing supisyente nga pagbantay sang mga ginikanan, daku ang posibilidad nga ang mga pamatan-on magahimo sing butang nga tunaan sang mga problema.

Nagbag-o nga mga Pagtamod sa Pagdisiplina

Ang nagbag-o nga mga pagtamod bahin sa pagdisiplina sang mga ginikanan may epekto man sa mga pamatan-on karon. Subong sang prangka nga ginsiling ni Dr. Ron Taffel, madamo nga mga ginikanan “ang nagasikway sang ila awtoridad.” Gani, ang mga pamatan-on nagadaku nga halos wala sing pagsulundan ukon giya nga nagatuytoy sang ila paggawi.

Sa iban nga mga kahimtangan, nagbag-o ang pagtamod sang mga ginikanan sa pagdisiplina bangod sang ila di-maayo nga mga inagihan sang mga bata pa sila. Luyag nila nga mangin abyan sila sang ila mga kabataan​​—⁠indi mga manugdisiplina. “Indi ako estrikto,” baton sang isa ka iloy. “Ang akon mga ginikanan tama anay ka estrikto; luyag ko nga mangin tuhay sa akon anak. Nagsayop ako.”

Tubtob diin ang ginhimo sang mga ginikanan bahin sini? Ang USA Today nagreport: “Ginpakita sang bag-o nga surbe sa halos 600 ka tin-edyer nga giyan sa droga nga ginabulong sa New York, Texas, Florida kag California nga 20% ang nagdroga, magluwas sa alkohol, upod sa ila mga ginikanan, kag mga 5% ka tin-edyer ang una nga gintan-ayan sing droga​​—⁠sa masami sing marijuana​​—⁠sang ila mga iloy ukon mga amay.” Ngaa ginahimo sang isa ka ginikanan ini nga kabuangan? Ang isa ka ginikanan nagtu-ad: “Ginsingganan ko ang akon anak nga babayi nga pakamaayuhon ko nga himuon niya ini sa balay diin mabantayan ko sia.” Para naman sa iban, ang pagdroga upod sa ila mga kabataan isa ka paagi agod magsuod sila.

Ginasalakay sang Media

Yara man ang daku gid nga impluwensia sang media. Suno sa manugpanalawsaw nga si Marita Moll, ginpakita sang isa ka surbe nga sa promedyo ang mga pamatan-on sa Estados Unidos nagahinguyang sing apat ka oras kag 48 ka minuto kada adlaw sa atubangan sang TV ukon sang kompyuter.

Makahalalit gid bala ini? Ang isa ka artikulo nga ginbalhag sa Science nga magasin nagreport nga “anom ka dalagku nga asosasyon sang mga propesyonal sa Estados Unidos,” lakip na ang American Medical Association, ang naghilisugot nga ang kasingki sa media ginaangot sa “agresibo nga paggawi sang iban nga kabataan.” “Walay sapayan sang paghilisugot sang mga eksperto,” komento sang Science nga magasin, “daw wala mahangpan sang mga tawo ang mensahe gikan sa kilala nga press nga ang kasingki sa media amo ang isa sa mga rason nga nagaresulta sa isa ka mas masingki nga katilingban.”

Binagbinaga, halimbawa, ang mga music video. Masami nga nagakakibot ang mga ginikanan kon daw ano ka detalyado ang paglaragway kag kon daw ano kaulag ang pila sini nga mga video. Makaapektar gid bala ini sa paggawi sang pila ka tin-edyer? Suno sa isa ka pagtuon sa 500 ka estudyante sa kolehiyo, “ang masingki nga mga liriko sang musika nagapabaskog  sang agresibo nga panghunahuna kag balatyagon.” Suno sa isa pa ka pagtuon sining karon lang, “ang mga tin-edyer nga nagahinguyang sing mas madamo nga tion sa pagtan-aw sing sekso kag kasingki . . . sa video sang ‘gangsta’ rap nga musika posible gid nga magahimo sini sa matuod nga kabuhi.” Ini nga pagtuon sa kapin sa 500 ka kolehiyala nagpakita nga ang palatan-aw sing gangsta nga mga video posible gid nga magasakit sa manunudlo, maaresto, kag may lainlain nga kahulid.

Mga Tin-edyer kag mga Kompyuter

Sining ulihi nga tinuig, daku man ang nahimo sang kompyuter sa pagdihon sa panghunahuna sang mga pamatan-on. “Sining ulihi nga mga dekada, madasig nga nagdamo ang personal nga mga kompyuter sa puluy-an,” siling sang balasahon nga Pediatrics. “Sa bug-os nga pungsod [sa Estados Unidos], dos-tersia sang mga panimalay nga may bata nga nagaeskwela (6-17 anyos) ang may kompyuter . . . Ang porsiento sang mga kabataan nga 3 tubtob 17 anyos sa Estados Unidos kag nagapuyo sa isa ka panimalay nga may kompyuter nagdugang halin sa 55% sang 1998 tubtob sa 65% sang 2000.” Ang paggamit sing kompyuter nagdugang man sa madamo pa nga mga kadutaan.

Apang, ang isa ka pamatan-on indi kinahanglan nga may kaugalingon nga kompyuter agod makagamit sini. Gani, ang isa ka manugpanalawsaw nagsiling nga “mga 90% sang mga pamatan-on nga nagaedad sing 5 tubtob 17 ang nagagamit sing kompyuter, kag 59% sa ila ang nagagamit sing Internet.” Nagahatag ini sa mga pamatan-on sing di-matupungan nga kahilwayan sa pagkuha sing impormasyon​​—⁠mapuslanon nga butang kon ang kompyuter ginagamit sing maalamon, nga may nagakaigo nga pagbantay sang adulto. Apang ginatugutan sang madamo nga ginikanan ang mga pamatan-on sa paggamit sing hilway sang kompyuter.

Subong pamatuod sini, ang manugpanalawsaw nga si Moll nagsulat sa Phi Delta Kappan nga suno sa 2001 nga surbe tuhoy sa paggamit sing Internet, “naghunahuna ang 71 porsiento sang mga ginikanan nga ‘madamo ukon madamodamo’ ang ila nahibaluan tuhoy sa paggamit sing Internet sang ila mga kabataan.  Apang sang ginpamangkot ang mga kabataan sini man nga pamangkot, 70% ang nagsiling nga ‘halos wala sing nahibaluan’ ang ila mga ginikanan tuhoy sa ila paggamit sing Internet.” Suno sa surbe, “30% sang nagaedad sing 9 tubtob 10 anyos ang nagsiling nga nakakadto sila sa pribado kag sa pang-adulto lamang nga mga chat room. Nagalubha ang problema, kay 58% sang 11 tubtob 12 anyos, 70% sang 13 tubtob 14 anyos, kag 72% sang 15- tubtob 17-anyos ang nagreport nga nagahimo sini. . . . Sa isa ka surbe sa Britanya tuhoy sa paggamit sing Internet sa puluy-an, isa sa pito ka ginikanan ang nagbaton nga wala sila sing ideya sa ginatan-aw sang ila mga kabataan sa Internet.”

Ang mga pamatan-on mahimo madayag sa pornograpiya kon wala sila ginabantayan sa paggamit sing Internet. Apang, may yara iban pa nga mga katalagman. Si Taffel, nga ginkutlo kaina, nagpanalabiton: “Ang aton mga kabataan nagapakig-abyan sa eskwelahan kag sa cyberspace​​—⁠kag, subong resulta, nagahinguyang sila sing tion upod sa mga kabataan nga sa masami wala gani naton makilala.”

Maathag nga ang mga pamatan-on sa karon nadayag sa mga pag-ipit kag mga problema nga wala anay naagihan sang nagligad nga mga kaliwatan. Indi katingalahan nga madamo nga pamatan-on ang nagagawi sing makatulublag! May mahimo bala agod mabuligan ang mga pamatan-on karon?

[Blurb sa pahina 6]

“Nagapati ako nga ang isa ka kabangdanan kon ngaa ang mga kabataan karon wala sing gugma, wala nagapakigsugilanon, mapigaw-ulo, kag di-makontrol amo ang nagbag-o nga paagi sang mga ginikanan sa pagpadaku sa ila mga kabataan sang nagligad nga katluan ka tuig.”​—​ DR. ROBERT SHAW

[Retrato sa pahina 6, 7]

Nagbag-o ang kahimtangan sa pamilya sang nagsugod sa pagtrabaho ang mas madamo nga mga babayi

[Retrato sa pahina 7]

Ang mga pamatan-on nga wala ginabantayan madali makaeksperiensia sing mga problema

[Retrato sa pahina 8]

Gin-angot sang mga manugpanalawsaw ang masingki nga mga “music video” sa masingki nga paggawi

[Retrato sa pahina 9]

Nahibaluan mo bala kon ano ang ginatan-aw sang imo mga kabataan sa Internet?