Venice—“Siudad sa Dagat”

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Italya

“May isa ka tuman katahom nga Siudad sa Dagat. Ang Dagat yara sa malapad kag sa makitid nga mga kalye, nga nagahunas kag nagataub; kag ang maparat nga mga tanom sa dagat nagatapik sa marmol sang iya mga palasyo.”​—⁠Samuel Rogers, Ingles nga mamalaybay, 1822.

ANG “tuman katahom nga Siudad” amo ang Venice. Ang Venice kapital anay sang isa ka daku nga republika kag mapabugal sini ang iya paggahom sa isa ka daku nga pungsod kag emperyo sa dagat sa sulod sang mga siglo. Paano kag ngaa gintukod ining siudad “sa dagat”? Ngaa katahom sini? Paano napukan ang emperyo sini, kag ano na lang karon ang nabilin sa kahimayaan sang Venice?

Mabudlay Puy-an nga Duog

Ang Venice, nga nahamtang sa tunga sang isa ka linaw sa aminhan-katundan nga punta sang Adriatic Sea, may 118 ka isla. Madamo katama nga labnang ukon labno ang ginaanod pasulod sa linaw sang mga suba nga nagailig pailawod. Bangod sang pagtaub kag paghunas kag sang sulog sang tubig may mga pasil nga nagporma sa palibot sang matinong nga linaw nga mga 51 kilometros kalaba kag tubtob 14 kilometros kasangkad. Ang isa ka metro kataas nga tubig sang taub kag ang mga sakayan nagaagi sa tatlo ka alagyan sang linaw. “Sa sulod sang mga siglo,” siling sang isa ka reperensia, “ang linaw amo anay ang ginatabuan sang masako nga negosyo sang mga produkto  nga dala sang mga barko nga nagpanakayon sa Adriatic Sea ukon naghalin sa sentral ukon naaminhan nga Europa paagi sa mga suba ukon sa ruta sang guban nga mga manuglakbay.”

Nagapati ang mga iskolar nga ang siudad natukod sa ulot sang ikalima kag ikapito nga siglo C.⁠E., sang ang mga barbaro nagsalakay gikan sa aminhan, nga nagpanunog kag nagpang-ati sa mga komunidad sa kadak-an sang Italya. Ang mga tawo nagpalagyo antes nag-abot ang mga manug-ati, ang madamo nagdangop sa indi tanto mahapos-kadtuan apang indi delikado nga mga isla sa linaw.

Ginapakita sang dumaan nga mga dokumento nga ang nahauna nga mga konstruksion diri gintukod sa pundasyon nga mga poste nga ginpangtubsok sa lunang kag ginbalighutan sang gagmay nga mga sanga ukon mga tabun-ak. Sang ulihi ang mga taga-Venice nagtukod sing human sa bato nga mga balay sa pundasyon nga linibo ka pilote. Samtang, ang mga isla sang Rialto sa linaw, nga nangin sentro nga siudad sang ulihi, pirme lang nahupog sa tubig kag indi ini malig-on kag indi daku agod makapapuyo sa madamo nga tawo nga nag-alabot. Ang mga isla kinahanglan sag-ahan kag pasangkaron paagi sa kinaraan nga sistema sang land reclamation. Busa, nagbuho ang mga pumuluyo sing mga kanal para sa ila mga sakayan kag ginpalig-on pa ang mga isla agod maghanda sing mga duog para sa konstruksion. Ang mga kanal amo ang ila nangin mga kalye kag nagtukod sila sing mga taytay sa ibabaw sini agod mas mahapos para sa mga tawo ang magtaboktabok sa mga isla.

Ang Pagsugod kag Pag-uswag sang Isa ka Republika

Sang mapukan ang Emperyo sang Roma sa Katundan, ang mga isla sa linaw gingamhan sang Emperyo sang Byzantine, diin ang kapital sini yara sa Constantinople, nga Istanbul na karon. Apang, nagrebelde ang mga pumuluyo sa linaw kag ginpakigbato ang ila kahilwayan. Subong resulta, ang Venice nabutang sa di-kinaandan nga “posisyon subong [isa ka] magamay nga independiente . . . nga teritoryo nga ginagamhan sang isa ka duke, nga nahamtang sa tunga sang teritoryo sang duha ka dalagku nga emperyo,” ang mga Frank kag ang mga Byzantine. Ining pinasahi nga sitwasyon nagpauswag sa siudad subong isa ka daku nga “manugpatunga sa mga negosyo.”

Sa nagsunod nga mga siglo, nakig-away ang Venice sa madamo nga mga pungsod sa Mediteraneo, lakip ang mga Saracenhon, Normanhon, kag mga Byzantine. Sang ulihi nangin mas gamhanan ang Venice sa ila tanan pagkatapos lamang nga makabulig ini sa paglikaw sang ikap-at nga krusada, sang 1204, sa paglaglag sa ginakahadlukan gid sini nga kasumpong, ang Constantinople. Ang Venice nakatukod sing madamo nga palatikangan​—⁠sa Black Sea kag sa Aegean, subong man sa Gresya, Constantinople, Siria, Palestina, Cipre kag Creta. Gani ginhimuslan sini ang pagkapukan sang Emperyo sang Byzantine agod himuon ang pila sining mga palatikangan nga iya mga kolonya.

“Reyna sang Mediteraneo”

Sadto pa sang ika-12 nga siglo, ang tuman ka daku nga mga baradero sang Venice  nagapanghimo na sing barko nga may kompleto nga kagamitan sa kadasigon nga isa sa kada pila lamang ka oras. Ang lokal nga industriya nagapatubas sing kristal kag malahalon nga mga tela​—⁠lace, brocade, damask, kag gamosa. Gikan sa Katundan, gindala sang mga taga-Venice kag sang dumuluong nga mga manugpatikang ang mga pusil, kabayo, amber, balahibo sang sapat, tablon, de-lana, dugos, waks, kag mga ulipon. Sa pihak nga bahin, gin-importar gikan sa Levantine nga mga Muslim ang bulawan, pilak, seda, panakot, algudon, inuglugom, tiposo, pahumot, kag madamo pa nga mga produkto. Ginpat-od sang mga opisyales sang siudad nga ang mga produkto nga nagasulod kag nagagua sa ila mga merkado ginbuhisan.

Bangod ginpatahom sang bantog nga mga arkitekto kag mga artist​—⁠subong ni Palladio, Titian, kag Tintoretto​—⁠ang Venice ginlaragway subong la serenissima, “ang labing malinong” ukon “matahom.” Nagakaigo nian nga tawgon ang siudad subong “reyna sang Mediteraneo, . . . ang pinakamanggaranon kag pinakamahamungaya nga sentro sang komersio sa sibilisado nga kalibutan.” Nagpadayon ini sa sulod sang mga siglo, kag nag-ugdaw lamang ang gahom sini sang ika-16 nga siglo, sang ang panguna nga mga ruta sang negosyo nagliso sa Atlantiko kag sa Amerika.

Ang mga kolonya sang Venice, nga nalapta sa Mediteraneo kag malayo sa isa kag isa, wala gid makaagom sing paghiusa sa idalom sang isa ka gobierno, ukon nagpanghikot nga may paghiusa. Busa wala malikawan ang pagkadula sang mga kolonya. Isaisa nga gin-agaw sang kaingod nga mga estado ang teritoryo sang Venice tubtob nga ginsakop sang ulihi ni Napoléon I ang siudad sang 1797 kag ginpagamhan ini sa Austria. Sang 1866, ang Venice nangin bahin sang Italya.

Isa ka Pinasahi nga Siudad

Para sa madamo, ang pagduaw sa Venice daw pagbalik sa maragtas sing duha ukon tatlo ka gatos ka tuig. Ang siudad may pinasahi gid nga palibot.

Ang isa sa sini amo ang kalinong. Ang daku nga bahin sang makitid nga alagyan sang tawo malayo sa mga kanal nga alagyan sang sakayan, luwas lang kon ang mga alagyan nagaubay sa mga kanal ukon amo ang talabukon nga korte arko kag human sa bato nga taytay. Mga sakayan ang lamang de-motor nga mga salakyan, kay mga kanal ang alagyan. Ang siudad puno gid sing makawiwili nga mga talan-awon. Ang St. Mark’s Square nga may basilica, kampanaryo, kag matahom nga berde nga linaw nga ginasilakan sang adlaw sa atubang, nagainspirar gid sa mga artist.

Ang mga restawran sa gua, sa kilid sang St. Mark’s Square nagaganyat sa mga turista kag sa mga pumuluyo. Puede ka diri makainom sing ilimnon ukon makakaon sing sorbete samtang nagapamati sing klasiko nga musika nga ginatokar sang gamay nga mga orkestra. Samtang nagapungko ka kag nagalantaw sa mga nagalabay kag nagadayaw sa matahom nga arkitektura sa imo palibot, nga wala sing salakyan nga makita, daw subong gid nga nagbalik ka sa dumaan nga tion.

Para naman sa mga nagapangita sing bilidhon nga mga taliambong, madamo sing amo sini sa siudad. May mga painting sang madamong bantog nga mga artist sa mga palasyo, museo, kag mga simbahan. Apang ang iban nga mga bisita kontento na sa paglagawlagaw sa makitid nga mga dalan kag magtan-aw sa bag-o nga mga talan-awon sa palibot nila. Madamo sing mga balaligyaan ang nagatanyag sa mga turista sing produkto nga nagpabantog sa siudad​—⁠lace kag de-burda nga desinyo nga ginhimo sa isla sa linaw nga Burano kag matahom gid nga kristal  kag human sa kristal nga mga kasangkapan nga gikan sa Murano. Ang isa ka malip-ot nga pagsakay sa magamay nga de-motor nga bangka, magadala sa imo sa sining mga isla diin makita mo kon paano ginahimo ining mga produkto.

Ang dalagku nga mga palasyo nga may taliwis nga mga arko nagapakita sang impluwensia anay sang Sidlangan sa sini. Ang bantog nga Rialto Bridge sa ibabaw sang Grand Canal​—⁠ang panguna nga alagyan sang siudad​—⁠kag ang elegante nga itom nga mga gondola nga nagalabay sa idalom sini nagaganyat sa atension sang mga dumuluaw.

Nagahimakas Gihapon Agod Makalampuwas

Duha ka siglo pagkatapos mapukan ang “matahom nga Republika,” nagapanikasog gihapon ang Venice nga makalampuwas apang sa tuhay na nga sahi sang inaway. Ang kadamuon sang mga pumuluyo sa maragtason nga siudad nagdiutay halin sa 175,000 sang 1951 tubtob sa 64,000 sang 2003 bangod sang nagmahal nga presyo sang propiedad, kakulang sing trabaho, kag kakulang sing moderno nga mga pasilidad. Kinahanglan malubad ang masibod nga mga problema sa katilingban kag ekonomiya, subong sang kon paano​—⁠kag kon bala​—⁠ang nagaluya nga siudad kinahanglan pa bag-uhon.

Sang katuigan 1920, isa ka bag-o nga duog sang industriya ang gintukod sa kadak-an sang Italya sa paglaum nga mapauswag sini ang lokal nga ekonomiya, kag isa ka madalom nga kanal ang ginkutkot patabok sa linaw agod malab-ot sang mga barko nga nagabiyahe sang langis ang mga repinarya. Ang industriya naghatag sing mga trabaho, apang amo man ini ang ginbasol bangod sa polusyon kag sa makahalalit nga pagdaku sang taub nga ginatawag acqua alta (mataas nga tubig), nga masami nga ginabangdan sang pagbaha sa maragtason nga sentro sang siudad.

Bisan sadto pa, nahibaluan na nga ang kahimtangan sang linaw kag ang hulag kag puersa sang tubig isa ka kinaugali nga proseso nga importante sa pagpabilin sang siudad. Sang 1324, naghimo ang mga taga-Venice sing daku katama nga proyekto sang enhinyeriya agod palikawon ang ilig sang suba nga mahimo magpuno sing labno sa linaw. Sang ika-18 nga siglo, nagtukod sila sing seawall agod indi magsulod sa linaw ang tubig gikan sa Adriatic Sea.

Labi na gid nga nangin makatalagam ang kahimtangan karon. Ginalauman nga natapna na ang problema nga pagnubo sang duta nga resulta sang nagakahubas nga mga tuburan sa idalom-duta bangod gingamit ini sang mga industriya, apang ang nibel sang dagat sa bug-os nga kalibutan padayon nga nagataas. Dugang pa, ang iban nga bahin sang linaw nabuhinan bangod gintambakan gani naapektuhan ang pagkabalanse sang duta kag tubig. Madugay na nga nangin makatalagam ang pagtaas sang tubig apang labi na ini nga makatalagam karon. Sa panugod sang ika-20 nga siglo, mga lima tubtob pito ka beses kada tuig nga nagabaha sa St. Mark’s Square. Sang tuig 2000, 80 ka beses nga nagbaha diri sa sulod lamang sang isa ka tuig.

Ginakabalak-an sang iban nga pungsod ang maragtason kag artistiko nga handumanan sang Venice lakip ang mga problema nga ginaatubang sini. May pinasahi nga kasuguan nga ginpasar sa tuyo nga amligan ang siudad gikan sa mataas nga tubig kag ang palibot, nga wala nagaupang sa pagpanghikot sang pantalan ukon sa adlaw-adlaw nga kabuhi sang mga pumuluyo. Apang wala pa masabat kon ano bala ang pinakamaayo nga paagi sa paghimo sini.

Ginapataas ang mga pangpang sang kanal kag ginapabakod ang sementado nga mga duog agod indi makalapos sa sini ang nagasaka nga tubig halin sa idalom duta, kag ginatapna ang pag-awas sang mga imburnal engkaso may acqua alta. Ang labing kontrobersial nga tikang sa paglubad sa problema amo ang ginaplano nga pagtukod sing masulusaylo nga panagang sa entrada sang linaw, nga puede batakon engkaso magtaas ang tubig.

Mabudlay ini nga tulumuron. Sa pagkamatuod ang “mahimayaon nga Siudad sa Dagat” may makawiwili nga nagligad, apang suno sa ginsiling sang nanuhaytuhay nga mga manunulat, mahimo ini mangin “isa ka museo sang mga tagagua, nga ginabalewala ang mga kinahanglanon sang lokal nga mga pumuluyo ukon ginapilit pa gani sila nga maghalin.” Ang Venice madugay na nga nagapakig-away sa mabudlay nga palibot, apang sa karon “wala sing pulos ang pisikal lamang nga depensa kon indi man pagproteksionan ang ginpabakod na nga katilingban kag ekonomiya sang siudad, nga masako kag mapagsik.”

[Mapa sa pahina 16]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Venice

[Retrato sa pahina 16]

Ang Rialto Bridge sa ibabaw sang Grand Canal

[Retrato sa pahina 16, 17]

San Giorgio Maggiore

[Retrato sa pahina 17]

Santa Maria della Salute

[Retrato sa pahina 18]

Mga restawran sa Grand Canal

[Retrato sa pahina 19]

Baha sa St. Mark’s Square

[Credit Line]

Lepetit Christophe/GAMMA

[Picture Credit Lines sa pahina 16]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; background photo: © Medioimages