Dapat Gid Bala Ikaw Mag-ehersisyo?

“Mag-ehersisyo sing makaduha kada semana agod magpabilin ka nga mapagros. Mag-ehersisyo sing 30 minutos kada adlaw. Likawi ang alkoholiko nga ilimnon agod malikawan ang kanser. Mag-inom sing alkoholiko nga ilimnon agod mabuhinan ang risgo sa balatian sa tagipusuon. Nagamuhan ka bala sa sining maayo sing katuyuan nga mga laygay? Isa ka adlaw, mabasa mo ang isa ka butang sa mga ulong dinalan, pagkadason nga semana lain naman. . . . Ngaa wala nagaugyunay ang mga sientipiko? Ngaa nagasiling sila nga maayo ang kape, dayon indi naman kuno?”​—⁠Barbara A. Brehm, Ed.D., propesor sa ehersisyo kag mga isport.

ANG mga eksperto sa ikaayong-lawas masami nga nagasumpakilay tuhoy sa nutrisyon kag kapagros. Madamo nga tawo ang nagamuhan sa madamo nga impormasyon tuhoy sa kon ano ang dapat kag indi dapat himuon agod magpabilin nga mapagros. Apang, kon tuhoy sa pagkakinahanglanon sang haganhagan nga pisikal nga aktibidades, daw nagaugyon ang tanan nga sientipiko​—⁠kon luyag mo ang mas maayo nga panglawas, dapat ka mag-ehersisyo sing regular!

Ang kakulang sing bastante nga pisikal nga aktibidades nangin isa ka serioso nga problema sa karon, ilabi na sa industriyalisado nga mga kadutaan. Sang una, madamo nga tawo sa sina nga mga pungsod ang pisikal nga nagapakabudlay, sa pagpanguma, pagpangayam, ukon pagpangtukod. Matuod, ang pisikal nga pagpakabudlay nga kinahanglanon agod mabuhi lamang masami nga nangin mabug-at gid para sa aton mga katigulangan, kag nagpalip-ot pa gani sang ila kabuhi. Suno sa Encyclopædia Britannica, “ang promedyo nga kalawigon sang kabuhi sa dumaan nga Gresya kag Roma mga 28 ka tuig.” Kon ipaanggid, ang kalawigon sang kabuhi sa mauswagon nga mga pungsod sa paghingapos sang ika-20 nga siglo, mga 74 ka tuig. Ano ang kabangdanan sini nga pagbag-o?

Teknolohiya​—⁠Bentaha Bala Ukon Disbentaha?

Mas mapagros kag mas malawig ang kabuhi sang mga tawo karon sangsa mga tawo nga nagkabuhi sang nagligad nga mga siglo. Ang isa ka kabangdanan amo ang pagbag-o sa teknolohiya. Bangod sang moderno nga mga imbension, nagbag-o ang paagi kon paano naton ginahimo ang mga butang, kag madamo sang trabahuso nga mga hilikuton ang nagmulumag-an na karon. Daku nga pagbag-o ang nahimo sa patag sang medisina sa pagpakigbato sa balatian, amo kon ngaa nag-uswag ang panglawas sang kalabanan. Apang, may pagsumpakilay diri.

Samtang nakabulig ang moderno nga teknolohiya sa mas maayo nga panglawas, sa pagligad sang tion, nangin kabangdanan man ini sang sedentaryo ukon pirme nagapungko nga estilo sang pagkabuhi sang madamo. Sa ila ginbalhag kasan-o lang nga report nga natig-uluhan International Cardiovascular Disease Statistics, nagpaathag ang American Heart Association nga ang “pag-uswag sang pangabuhi, urbanisasyon, industriyalisasyon kag globalisasyon nagpatuhaw sing mga pagbag-o sa estilo sang pagkabuhi nga nagaresulta sa balatian sa tagipusuon.” Ginsambit sang report ang “pisikal nga pagkadiaktibo kag indi maayo sa lawas nga pagkaon” nga amo ang pila sa una nga mga kabangdanan.

Sa madamo nga kadutaan sang nagligad lamang nga 50 ka tuig, ang mapisan nga tawo nagapanguma nga ginagamit ang kabayo kag arado,  nagabisikleta padulong sa minuro kon magkadto sa bangko, kag nagapangay-o sa balay kon gab-i. Apang, tuhay na ang estilo sang pagkabuhi sang iya mga apo. Ang tawo nga nagaobra karon mahimo nga nagapungko sa atubangan sang kompyuter sa halos bug-os nga adlaw, nagasakay sa awto sa halos bisan diin nga kaladtuan niya, kag nagapaligad sang halos bug-os nga gab-i sa atubangan sang TV.

Suno sa isa ka pagtuon, ang Swiso nga mga manugpulod sing kahoy, nga sang una nagasunog sing halos 7,000 ka kalori kada adlaw sa pagpamulod sing mga kahoy kag sa paghakot sing mga troso, nagadumala na lang karon samtang ginahimo sang moderno nga mga makina ang kalabanan sang mabudlay nga trabaho. Madamo nga mga dalan sa kalibutan ang ginhimo kag ginmentinar sang una sang mga tawo nga ginagamit ang mga piko kag mga pala. Apang karon, bisan sa imol nga mga pungsod, mga buldoser kag iban pa nga dalagku nga mga makina ang ginagamit sa pagkutkot kag sa pagpala.

Sa pila ka bahin sang China, de-motor nga mga scooter na ang mas naluyagan nga salakyan sangsa mga bisikleta. Sa Estados Unidos, diin 25 porsiento sang tanan nga kaladtuan wala pa sa isa ka milya ang kalayuon, tubtob 75 porsiento ang nagasakay sa ila awto sa pagkadto sa sining malapit nga mga kaladtuan.

Ang modernong teknolohiya nagresulta man sa isa ka kaliwatan sang sedentaryo nga mga kabataan. Ang isa ka pagtuon nagsiling nga samtang ang mga video game nangin “kapin ka makalilipay kag kapin ka realistiko, ang mga kabataan . . . nagahinguyang sing mas malawig nga tion sa paghampang sini.” Amo man ang nahinakop tuhoy sa pagtan-aw sing TV kag iban pa nga porma sang sedentaryo nga kalingawan para sa mga kabataan.

Mga Risgo sang Sedentaryo nga Estilo sang Pagkabuhi

Ang hinali nga pagbuhin sang pisikal nga pagpakabudlay nagresulta sa madamo nga problema sa pisikal, mental, kag emosyonal. Halimbawa, ang isa ka ahensia sa ikaayong-lawas sa Britanya nagreport kasan-o lang: “May posibilidad nga mangin manubo ang respeto sa kaugalingon, mas mabinalak-on kag mas tensionado ang indi aktibo nga mga kabataan. Mas daku man ang posibilidad nga ini nga mga kabataan manigarilyo kag magdroga kon ipaanggid sa aktibo nga mga kabataan. Mas madamo ang mga adlaw nga indi makatrabaho ang indi aktibo nga mga empleyado sangsa aktibo nga mga empleyado. Kon tigulang na, ang indi aktibo nga mga tawo nagakadulaan sing kinahanglanon nga kusog kag pagkamapasibusibuon para sa adlaw-adlaw nga mga hilikuton. Subong resulta, madamo ang indi na makasarang kon sa ila lang kaugalingon kag mas mahinay mamensar.”

Si Cora Craig, presidente sang Canadian Fitness and Lifestyle Research Institute, nagpaathag nga  ang “mga taga-Canada indi na karon tanto ka aktibo sa pisikal sa ila obra . . . Sa kabilugan, nabuhinan na ang ila pisikal nga aktibidades.” Ang Globe and Mail nga pamantalaan sang Canada nagreport: “Mga 48 porsiento sang mga taga-Canada ang sobra kabug-at, lakip ang 15 porsiento nga sobra katambok.” Nagdugang pa ang pamantalaan nga sa Canada, 59 porsiento sang mga adulto ang sedentaryo. Si Dr. Matti Uusitupa, gikan sa University of Kuopio, sa Finland, nagpaandam nga “ang mga kaso sang type 2 nga diabetes madasig nga nagadamo sa bug-os nga kalibutan bangod nagadamo ang sobra katambok kag ang sedentaryo nga estilo sang pagkabuhi.”

Ginapakita sang pagtuon kasan-o lang sa Hong Kong nga ang pagkapatay sang mga 20 porsiento sang mga tawo didto nga nagapangidaron sing 35 anyos pataas, sarang maangot sa kakulang sing pisikal nga aktibidades. Ang pagtuon, nga ginpangunahan ni Propesor Tai-Hing Lam sang University of Hong Kong kag ginbalhag sang 2004 sang Annals of Epidemiology, naghinakop nga ang “risgo sang pisikal nga pagkadiaktibo nagalabaw sa risgo sang pagpanigarilyo” sa tunga sang Tsino nga mga pumuluyo sa Hong Kong. Ginadahumdahom sang mga manugpanalawsaw nga ang nabilin nga bahin sang China “magaeksperiensia sing amo man sini nga kahimtangan.”

May basehan bala ini nga kabalaka? Makahalit gid bala sa aton lawas ang pisikal nga pagkadiaktibo, labaw pa sa halit sang pagpanigarilyo? Madamo ang nagaugyon nga kon ipaanggid sa aktibo nga mga tawo, mas daku ang posibilidad nga magbalatian ang indi aktibo nga mga tawo sing alta presyon, stroke kag atake sa tagipusuon, pila ka sahi sang kanser, osteoporosis, kag sobra nga katambukon.⁠ *

Ang The Wall Street Journal nagreport: “Sa tagsa ka kontinente sang duta, lakip bisan gani ang mga rehiyon diin lapnag ang malnutrisyon, makapabalaka ang madasig nga pagdamo sang mga tawo nga sobra  kabug-at ukon sobra katambok. Ang daku gid nga kabangdanan: amo gihapon ang kombinasyon sang mga pagkaon nga mataas sing kalori kag sedentaryo nga pagkabuhi nga amo ang kabangdanan kon ngaa nagdamo sa Estados Unidos ang sobra katambok nga mga tawo.” Si Dr. Stephan Rössner, propesor sa ikaayong-lawas sa Karolinska Institute sa Stockholm, Sweden, nag-ugyon kag nagsiling pa: “Wala sing pungsod sa kalibutan nga wala nagadamo ang mga tawo nga sobra katambok.”

Problema sa Bug-os nga Kalibutan

Maathag nga agod mangin maayo ang panglawas, kinahanglan gid ang haganhagan nga pisikal nga aktibidades. Apang, walay sapayan sang napahibalo sing maayo nga mga risgo sang pisikal nga pagkadiaktibo, daku nga bahin sang populasyon sang kalibutan ang halos indi aktibo gihapon. Nagapati ang World Heart Federation nga 60 tubtob 85 porsiento sang populasyon sang kalibutan ang “kulang sing pisikal nga aktibidades nga kinahanglanon agod makabenepisyo ang lawas, ilabi na ang mga bata nga babayi kag hamtong nga mga babayi.” Nagsiling ini nga organisasyon nga “halos dos tersia sang mga kabataan ang kulang sing pisikal nga aktibidades para sa ila ikaayong-lawas.” Sa Estados Unidos, mga 40 porsiento sang mga adulto ang sedentaryo, kag mga katunga sang mga pamatan-on nga nagapangidaron sing 12 tubtob 21 anyos ang wala sing regular kag lakas nga mga aktibidades.

Nasapwan sang pagtuon nga nag-usisa sang kalapnag sang sedentaryo nga estilo sang pagkabuhi sa 15 ka pungsod sa Europa nga 43 porsiento sa Sweden tubtob 87 porsiento sa Portugal ang kadamuon sang mga tawo nga indi aktibo. Sa São Paulo, Brazil, mga 70 porsiento sang populasyon ang sedentaryo. Nagreport ang World Health Organization (WHO) nga “palareho gid ang estadistika nga natipon sang surbe sa panglawas gikan sa bug-os nga kalibutan.” Gani, indi kita dapat matingala, nga mga duha ka milyon ka tawo ang nagakapatay kada tuig bangod sa mga kabangdanan nga may kaangtanan sa pisikal nga pagkadiaktibo.

Ginatamod sang mga eksperto sa ikaayong-lawas ini nga huyog nga makapabalaka. Sa pag-atubang sini, ginsugdan sang mga ahensia sang gobierno sa bug-os nga kalibutan ang nanuhaytuhay nga mga programa agod tudluan ang publiko tuhoy sa mga benepisyo sang haganhagan nga pisikal nga aktibidades. Sa tuig 2010, ginalauman sang Australia, Japan, kag Estados Unidos nga matigayon nila ang 10 porsiento nga pag-uswag sa kadakuon sang pisikal nga aktibidades sa tunga sang ila mga banwahanon. Ginatumod sang Scotland nga sa tuig 2020, 50 porsiento sang adulto nga mga pumuluyo sini ang may regular na nga pisikal nga aktibidades. Ang report halin sa WHO nagpaathag nga ang “iban pa nga mga pungsod nga nagapadaku sang ila pungsudnon nga mga programa para sa pisikal nga aktibidades amo ang Mexico, Brazil, Jamaica, New Zealand, Finland, ang Russian Federation, Morocco, Vietnam, Bagatnan nga Aprika, kag Slovenia.”

Walay sapayan sang panikasog sang mga gobierno kag sang mga organisasyon para sa ikaayong-lawas, responsibilidad gid sang tagsatagsa sa aton nga atipanon ang iya kaugalingon nga panglawas. Pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Aktibo bala ako? Bastante bala ang akon ehersisyo? Kon indi pa, ano ang mahimo ko agod bag-uhon ang akon sedentaryo nga estilo sang pagkabuhi?’ Ipakita sang masunod nga artikulo kon paano mo madugangan ang imo pisikal nga aktibidades.

[Nota]

[Kahon sa pahina 4]

Ang Bili sang Pagkadiaktibo

Madamo nga gobierno kag organisasyon para sa ikaayong-lawas ang nagakabalaka gid sa bili sa katilingban sang pisikal nga pagkadiaktibo.

● Australia - Sa sini nga pungsod mga $377 milyones ang ginagasto kada tuig para sa ikaayong-lawas bangod sa pisikal nga pagkadiaktibo.

● Canada - Suno sa World Heart Federation, sa sulod lamang sang isa ka tuig, kapin sa $2 bilyones ang gingasto sang Canada para sa ikaayong-lawas “bangod sa pisikal nga pagkadiaktibo.”

● Estados Unidos - Sang tuig 2000, makahalawhaw nga $76 bilyones ang medikal nga kagastuhanan sang Estados Unidos nga direkta nga may kaangtanan sa pisikal nga pagkadiaktibo.

[Kahon/Mga Retrato sa pahina 5]

Kinahanglan Sang mga Kabataan ang Pisikal nga Aktibidades

Natukiban sang mga pagtuon sining karon lang nga madamo nga kabataan ang kulang sing regular nga pisikal nga aktibidades. Laban mga babayi. Napanilagan nga samtang nagadaku ang mga kabataan, nabuhinan ang ila pisikal nga aktibidades. Ang masunod amo ang pila sa madamo nga mga benepisyo nga matigayon sang mga kabataan gikan sa regular nga pisikal nga aktibidades:

● Magabakod ang mga tul-an kag mga maskulo subong man ang mga lutalutahan

● Mapunggan ang sobra nga kabug-aton kag sobra nga katambukon

● Mapunggan ukon maatrasar ang alta presyon

● Mapunggan ang Type 2 diabetes mellitus

● Madugangan ang respeto sa kaugalingon kag mapunggan ang kabalaka kag kahuol

● Mangin aktibo ang estilo sang pagkabuhi nga makapugong sa sedentaryo nga pagkaadulto

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

Mas Maayo nga Panglawas Para sa mga Tigulang

Ginasiling nga kon nagatigulang ka, labi pa nga makabenepisyo ka gikan sa isa ka haganhagan nga ehersisyo. Apang, madamo gihapon nga mga tigulang ang nagapangalag-ag sa pag-ehersisyo sing regular kay basi masakitan ukon magmasakit sila. Matuod, dapat gid anay magpakonsulta sa doktor ang mga tigulang antes sugdan ang mahago nga ehersisyo. Apang, nagapati ang mga eksperto nga daku gid ang mabulig sang pisikal nga aktibidades agod mapauswag ang kalidad sang pagkabuhi sang mga tigulang. Ang masunod amo ang pila ka butang nga posible gid nga magauswag kon ang mga tigulang mag-ehersisyo sing regular:

● Alisto nga panghunahuna

● Pagkabalanse kag pagkamapasibusibuon

● Mabakod nga emosyon

● Madasig nga pag-ayo kon magmasakit ukon masamad

● Pagpanghikot sang tinai kag atay

● Metabolismo

● Pagbato sang lawas sa balatian

● Kadamulon sang tul-an

● Kabaskugon sang kusog