Talunon nga mga Bulak Bala Ini Ukon mga Gamhon?

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Canada

Ang talunon nga mga bulak matahom gid. Magdulog sing makadali kag usisaa ang masibod nga korte sang mga bulak sini. Tan-awa ang ila nanarisari kag matahom nga mga duag. Haklua ang ila makalilipay nga kahumot. Kag maganyat gid ikaw sa pagtandog sang ila malum-ok kag mahuyang nga mga sinipad! Ining tuman nga katahom nagapakunyag sa aton. Bisan ang aton emosyon ginapukaw sini nga katahom. Matuod gid, ang talunon nga mga bulak nagapatahom sang aton palibot. Nagapahalipay pa gid ini sa aton. Tungod sini, nagapasalamat kita sa ila Manunuga kag Desinyador!

Bisan pa nanamian kita sa mga bulak bangod sang ila matahom nga mga duag, korte, kag baho, ang panguna nga kapuslanan sini amo ang pagpatubas sing mga binhi para sa importante nga proseso sang pagpadamo. Bangod sini, ang ila mga bulak gindesinyo agod magganyat sa mga insekto, pispis, kag bisan gani mga kabug para sa pagmoging (pollination). Ang mga pispis nga kon maghuni daw nagaamba kag ang mga alibangbang ilabi na nga nagapangita sing talunon nga mga bulak. “Diri sini nila ginakuha ang ila pagkaon kag indi sa ginatanom kag ginasagod nga mga bulak,” siling sang horticulturist kag awtor nga si Jim Wilson. Talalupangdon nga suno sa The World Book Encyclopedia, “sa ginsuguran, ang tanan nga bulak talunon nga mga bulak.”

May linibolibo ka nagapamulak nga tanom sa bug-os nga kalibutan. Kon amo, paano makilala ang talunon nga bulak? Ano ang talunon nga bulak? Sa simple nga paghambal, ang talunon nga bulak amo ang bisan anong nagapamulak nga tanom nga wala ginaatipan sang tawo. Sa Aminhan nga Amerika lamang, kapin sa 10,000 ang nakilal-an nga talunon nga bulak. “Bisan pa ang termino nagapatuhoy sa kabilugan sa mahumok sing lawas kag sanga nga mga tanom nga may talalupangdon nga mga bulak, ginalakip man sang libro tuhoy sa talunon nga mga bulak ang mga tanom nga may matig-a nga mga sanga. Bangod sini, halos imposible nga maghatag sing kabilugan nga paglaragway sa tagsa ka sahi sang tanom nga ginatawag naton nga talunon nga bulak,” siling sang biologo nga si Michael Runtz, awtor sang Beauty and the Beasts​​—⁠The Hidden World of Wildflowers.

Ang mga binhi makalakbay sing malayo gid. Ang iban masaylo sa  malayo katama nga distansia paagi sa hangin ukon tubig. Apang, ang kalabanan sa limitado lamang nga distansia bangod gindesinyo ini para sa espesipiko nga mga duog. Mahimo kinilometro nga paliron sang hangin ang daw yab-ok ka pino nga mga binhi. Apang, ang mga binhi nga may daw parakayda, subong sang dandelion, ginapalid sa malapit lang.

Ayhan makibot ka mahibaluan nga kon nagapuyo ka sa Aminhan nga Amerika, madamo sang talunon nga bulak nga nagatubo sa inyo lugar ang naghalin sa iban nga mga pungsod. Bangod ang mga tawo makalakbay na sa kadagatan kag makapuyo sa bag-o nga mga duog, madamo nga tanom kag binhi ang naglapta sa iban nga pungsod gikan sa orihinal nga ginatubuan sini. Madamo sini nga tanom ang naghalin sa Europa ukon Asia. Ang iban hungod nga gindala agod padamuon ini sa bag-o nga mga pungsod, kag ang iban aksidente lang nga nadala.” Sa katunayan, madamong talunon nga tanom nga nagatubo karon sa Aminhan nga Amerika ang “nakasulod [sa amo nga pungsod] subong mga hilamon ukon gamhon nga nagsamo sa inugtanom nga mga binhi; ang iban sa mga cereal kag mga uyas; sa mga ginagamit sa pagputos subong sang dagami kag uhot; sa pamug-at sang barko . . . Ang iban gindala subong mga tanom nga pangpasabor, lugom, pahumot, kag mga bulong,” siling sang libro nga Wildflowers Across America. Apang, ngaa ini kag ang madamo pa nga tanom nga bulak ginatawag kon kaisa nga gamhon?

Kon San-o ang Talunon nga Bulak Matawag nga Gamhon

Sa kabilugan, ang bisan ano nga tanom nga nagatubo sing madabong sa duog nga indi mo luyag magtubo ini mahimo tawgon nga gamhon, nagatubo man ini sa imo ugsaran, sa imo hardin,  ukon sa imo mga talamnan. Madamo nga gamhon ang indi mabuhi . . . kon wala ining artipisyal ukon hinimo-sang-tawo nga tulubuan,” siling sang libro nga Weeds of Canada. Nagsiling pa ini: “May salabton gid kita sa pagpaluntad sing nagakaigo nga kahimtangan para sa pagtubo sang mga tanom nga luyag gid naton dulaon.” Ang iban nga di-tumandok nga talunon nga mga bulak nagadagsa sa ginatubuan sang iban nga mahuyang nga tumandok nga mga tanom kag ginabag-o sing daku ang palibot. Sa sining paagi ang di-tumandok nga tanom indi lamang mangin isa ka tumandok nga talunon nga bulak, kundi mangin isa ka gamhon nga nagapakunol sang pagtubo sang nagapamuhi na nga daan nga tanom.

Kon natilawan mo na nga maghimo sing hardin bisan magamay lang, mahangpan mo kon ano ang kahulugan sang pagpanalakay sang gamhon. Ang wala sing tanom nga duta madali magdalhay bangod sang hangin kag tubig. Ano man nga oras, literal nga may minilyon ka binhi gikan sa nagkalainlain nga tanom nga nagalapta sa naibabaw nga 3 sentimetros sang duta. Kon mahawanan ini, ang mga gamhon gindesinyo sa pagtubo gilayon sa sini kag maghawid sa duta. Bisan pa ini nga proseso mahimo magresulta sa pagsumpunganay sang hardinero kag sang mga gamhon, ang paghangop sa sini nagabulig sa imo nga mahibaluan ang mga papel sang mga gamhon kag talunon nga mga bulak.

Magkalipay sa Sining Matahom nga mga Tinuga

Magadayaw gid ikaw sa kinaugali nga katahom sang banglid nga puno sang mga kahoy kag ginakulapan sang mga bulak sang puti nga mga trillium ukon sang asul nga mga bulak sang mga chicory nga nagapamulak kon aga kag nagasunod sa direksion sang adlaw, kag nagakipot kon udto. Sinyales lamang ini sang pamuno sang padayon nga pagpasundayag  sang kinaugali nga katahom sa bug-os nga panahon sang tigpamulak kada tuig, nga nagakuha sang imo atension. Ang pagpamulak sang iban, subong sang tawny daylily, tuman kalip-ot. Ang iban naman, subong sang black-eyed Susan, nagapamulak sa mainit nga kapatagan ukon sa higad sang mga dalan sugod sa talipuspusan sang tigpamulak tubtob sa tingadlaw.

Sa pagkamatuod, ang talunon nga mga bulak matahom gid. Kon may mamuhi sa imo ugsaran ukon hardin ukon makita mo ini sa higad sang dalan ukon sa kakahuyan, maghinguyang sing tion sa pagdayaw sa ila masibod nga mga korte, matahom nga mga duag, kag makalilipay nga kahumot. Kilalaha nga isa gid sila ka dulot halin sa ila Desinyador, ang aton maalwan nga Manunuga.

[Kahon/Mga retrato sa pahina 28]

Nahibaluan Mo Bala?

Ang ordinaryo nga dandelion wala gid anay nagatubo sa Aminhan nga Amerika. Sa karon, makita ang bulak halos bisan diin lang. Ang pila ka eksperto sa mga tanom nagasiling nga naghalin ini sa Asia Minor. Ang Europeanhon nga mga imigrante sa mga pungsod sa Amerika, nga naanad na sa paggamit sini subong kalan-on, nagdala sini para itanom sa ila bag-o nga mga hardin. Ang gamot sang dandelion ginagamit sa madamo nga bulong, samtang ang ugbos sini ginagamit sa mga ensalada.

Ang oxeye daisy amo ang labing kinaandan nga mga bulak nga makita sa higad sang dalan. Naghalin ini sa Europa. Masami ini ginakabig nga nagapasadya pa sang talan-awon. Ang tagsa ka bulak sini nagapungpong nga duag-dalag kag puti. Sa tunga sang bulak makita ang ginatos ka magamay katama, mauya, kag duag-bulawan nga mga bulak nga ginapalibutan sang 20 tubtob 30 ka puti nga sipad, nga baog nga bulak​—⁠nga amo ang ginahapunan sang mga insekto.

Ginapatihan nga ang tawny daylily naghalin sa Asia kag dayon gindala sa Inglaterra kag sang ulihi sa Aminhan nga Amerika. Bisan pa ang tagsa ka sanga nagapamulak sing madamo, ang tagsa ka bulak nagatener lamang sing isa ka adlaw. Nagabuskag ini sa aga kag nagakipot sing dayon pagsirom.

Ang mataas nga buttercup gindala man sa Aminhan nga Amerika halin sa Europa. Masami nga makita ini didto sa basabasa nga mga latagon kag sa panghigaron sang mga dalan. Kon kaisa nagataas ini sing duha ka metro ukon kapin pa. Apang, pila lamang ka tawo ang nakahisayod nga makatalagam ini. Halos tanan nga espesyi sining bulak mahapdi. Sa sulod sang mga siglo ang iban nga mga buttercup kilala nga nagapalabhag nga mga tanom. Si Anne Pratt, Britaniko nga manunulat sang ika-19 nga siglo, nagsiling: “Kinaandan ang mga hitabo nga ang isa ka nagapanglakaton naghigda kag nagtulog sa tupad sining mga bulak, kag nagbugtaw nga mahapdi kag nagapalangatol ang guya bangod naghigda sia sa tupad sini nga mga bulak.”

[Credit Lines]

Dandelion: Walter Knight © California Academy of Sciences; tall buttercup: © John Crellin/www.floralimages.co.uk

[Mga retrato sa pahina 26]

Chicory blossom

[Retrato sa pahina 26]

Tawny daylily

[Retrato sa pahina 26, 27]

White trillium

[Mga Retrato sa pahina 27]

Black-eyed Susan

[Picture Credit Lines sa pahina 26]

Top left: www.aborea.se; top middle: Courtesy John Somerville/www.british-​wild-flowers.co.uk; tawny daylily: Dan Tenaglia, www.missouriplants.com, www.ipmimages.org