Natilawan Mo Na Bala ang Nagaumpok nga Berry?

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Canada

GINASABWAGAN sang mangunguma ang duta sing asupre amo nga nangin kapin ini ka asidiko. Kon tigragas, samtang nagakaluto na ang mga bunga, ginapatubigan niya ang talamnan. Pagkatapos mapanguha, hungod niya nga ginahulog ang bunga agod tan-awon kon mag-umpok ini.

Nagbuang na bala ang mangunguma? Wala, sa baylo, ginapat-od sang iya daw makahalalit nga mga buhat nga maayo gid nga klase ang iya patubas. Ang iya patubas amo ang cranberry. Luyag mo bala makahibalo sing dugang pa tuhoy sining mapag-on nga berry?

Mga Berry Halin sa Katunggan

Sang una nga nag-abot ang mga taga-Europa sa aminhan-sidlangan nga baybayon sang Aminhan nga Amerika, ginbaligya sa ila sang mga tumandok didto ang mapula nga berry nga mauluaslom apang manamit ang sabor. Ang Pequot nga mga Indian, nga nagaistar sa lugar nga Cape Cod karon, nagtawag sa sini nga bunga nga i-bimi, ukon “mapait nga bunga.” Gintawag ini sang mga Pilgrim nga craneberry, ayhan bangod ang pungango kag bulak sini nga tanom daw korte liog kag ulo sang crane (isa ka pispis sa Amerika). Isa pa, paborito ini nga pagkaon sang mga panong sang crane, kag mahimo nga isa man ini ka rason sa ngalan sini. Sang ulihi ginpalip-ot ang ngalan amo nga nangin cranberry.

Nagapanguha sing cranberry ang mga Indian sa madalom nga mga katunggan. Bangod mabasabasa kag nagakadunot ang pananom sa sini nga mga katunggan, di-kinaandan nga asidiko ang duta amo nga indi magtubo diri ang kalabanan nga mga tanom. Apang, nagapamuhi sa amo sini nga duta ang mga cranberry. Ining wala nagataas kag tulad-strawberry nga mga balagon nagapamuhi halin sa moderno nga Virginia sa bagatnan tubtob sa Canada sa aminhan.

Sang 1680, ginlaragway ni Mahlon Stacy, nga nagpuyo sa New Jersey, ini nga berry sa iya magulang nga nagaistar sa Inglaterra. Nagsulat sia: “Ang mga cranberry, nga daw pareho kolor kag kadakuon sa mga cherry, puede taguon tubtob sa madason nga pagpamunga. Ginahimo ini nga manamit nga sarsa para sa karne sang usa, pabo kag iban pa nga mga pispis nga ginakaon kag mas manamit ini himuon nga tart sangsa gooseberry ukon cherry. Nagadala sa amon balay ang mga Indian sing madamo nga cranberry.”

Pagkaon, Bulong, kag Preserbatibo

Gingamit sang Tumandok nga mga Amerikano subong preserbatibo ang cranberry. Naghimo sila sing pagkaon nga ginatawag pemmican, ang gingaling nga uga nga karne ukon isda nga may lakot nga cranberry. Ginakorte ini nga patipulon kag ginabulad. Sa tion sang malawig nga tigtulugnaw, nagahatag ini nga pagkaon sing mga protina kag mga bitamina. Nagapreserbar gid ang cranberry bangod dagaya ini sa pectin. Dagaya man ini sa bitamina C. Gani, sang  una nga panahon, ang mga marinero nga madali magmasakit sing scurvy nagbakal sing binariles nga mga cranberry agod balunon sa malawig nga pagpanakayon.

Gingamit man sang mga Indian ang cranberry subong bulong, ginasamo ini sa harina sang mais kag ginahampol sa mga pilas agod indi maimpeksion ang dugo. Ginapakita sang mga pagtuon sa medisina sining karon lang nga ang pag-inom sang duga sang cranberry mahimo makabulig nga indi maimpeksion ang urinary tract bangod ginapunggan sini nga magtapik ang kagaw sa mga bahin sang lawas sa urinary system.

Ngaa Ginatawag nga Nagaumpok nga Berry?

Kon pihakon mo ang luto nga cranberry, makita mo ang apat ka air sac sa sulod. Mapuslanon ini sa mga manugtanom sang komersial nga cranberry sa duha ka paagi. Una, sa baylo nga isa-isa ini nga pupuon, patubigan sang mga manugtanom ang talamnan, uyugon ang mga balagon paagi sa mga makina​—⁠amo nga magakalataktak ang luto nga mga berry​—⁠kag magalutaw ini bangod sang magagmay nga mga air sac.⁠ * Ginakandos nila dason ang mga berry kag ginapili.

Ang ikaduha nga kapuslanan sang air sac natukiban sang mga manugtanom sang cranberry sang ulihi nga bahin sang katuigan 1800. Suno sa leyenda, di-hungod nga nabuy-an sang isa ka manugtanom ang isa ka balde sang cranberry samtang nagapanaug sia sa hagdanan kag nakibot sia sang nakita niya nga ang pinakamaayo nga mga cranberry nag-umpok paidalom, samtang ang mahumok ukon ang dunot nagtapik sa hagdanan. Bangod sang mga air sac sa pinakamaayo nga mga cranberry, nagaumpok ini kaangay sang may hangin nga goma sang salakyan. Ang indi maayo nga klase daw kaangay sang kupos nga goma.

Sang 1881 una nga ginhimo ang mga makina nga nagapaumpok sa cranberry. Sa karon, ginagamit gihapon sang mga makina sa pagpain ini nga metodo, ginapaumpok ang maayo nga klase sang mga cranberry kag ginatipon ini agod ibaligya. Ang mga hanog nagakahulog sa makina kag ginahimo nga juice ukon jelly.

 Sa mga ginhanda sing pinasahi nga mga katunggan sa naaminhan-sidlangan kag naaminhan-katundan sang Estados Unidos kag sa Canada, nagapatubas ang mga mangunguma sing kapin sa 250 milyones ka kilo sang cranberry kada tuig. Kon wala ka pa makatilaw sining manamit nga berry, nga indi ini pagtilawi? Dagaya ini sa bitamina kag mineral, kag puno ini sing mga antioxidant nga mahimo makabulig sa imo nga indi magbalatian sa tagipusuon ukon sing kanser. Mahimo pa gani ini magpapagsik sa imo.

[Nota]

[Kahon sa pahina 19]

Sa Aminhan nga Amerika Lamang Bala Nagapamuhi ang Cranberry?

Suno sa tradisyon, lakip ang cranberry sa ginakaon kon Adlaw sang Pagpasalamat, nga ginahiwat sa ikap-at nga Huebes sang Nobiembre sa Estados Unidos kag sa ikaduha nga Lunes sang Oktubre sa Canada. Suno sa leyenda, sang 1621, nagdala ang mga Indian sing cranberry sang nagtambong sila sa una nga Pagpasalamat, isa ka kapiestahan sang kinaon kag sinadya nga naglawig sing tatlo ka adlaw nga ginsakdag sang gobernador sang Plymouth Colony, nga si William Bradford. Bangod madamo gid nga tradisyon ang naangot sa cranberry kag lakip ini sa pila ka espesyi nga ginatanom sa Aminhan nga Amerika agod ibaligya, abi sang madamo nga sa sini lamang nga kontinente ini nagapamuhi.

Apang, nagapamuhi ang magagmay sing bunga nga cranberry (V. oxycoccus) indi lamang sa Aminhan nga Amerika kundi sa Asia man kag sa naaminhan kag sentral nga Europa. Indi lamang sa Aminhan nga Amerika ginalakot sa linuto ang cranberry. Ang Encyclopædia Britannica nagsiling: “Ginhunahuna nga sa Amerika lamang may sarsa kag jelly nga halin sa cranberry, apang ginapakamahal man sang mga taga-Scandinavia ang ila tumandok nga lingonberry (V. vitis-idaea), nga kaanggid apang mas manamit sangsa cranberry [V. macrocarpon] sang Amerika.”

[Retrato sa pahina 17]

Bulak sang cranberry

[Credit Line]

Courtesy Charles Armstrong, Cranberry Professional, Univ. of Maine Cooperative Extension, USA

[Retrato sa pahina 18, 19]

Pagpanguha sing cranberry sa ginpatubigan nga katunggan

[Credit Line]

Keith Weller/Agricultural Research Service, USDA

[Mga retrato sa pahina 19]

Pagpanguha sing puti nga cranberry

[Credit Line]

Inset photos: Courtesy of Ocean Spray Cranberries, Inc.