Ang Tawo nga “Nagpahulag sang Duta”

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Poland

“May pila nga ‘palawakal’ nga nagapangahas sa pagmulay, bisan pa wala gid sing namang-an sa matematika, kag kon paagi sa dayag nga pagpatiko sa kahulugan sang pila ka dinalan sa Balaan nga Kasulatan agod maghisanto sa ila ideya, nangahas sila nga mulayon kag yagutaon ang akon sinulatan, balewala ini sa akon kundi uligyaton ko pa gani ang ila binuang nga mga pagmulay.”

GINSULAT ni Nicolaus Copernicus ang mga tinaga nga ginkutlo sa ibabaw kay Papa Paulo III. Ginlakip ini ni Copernicus sa introduksion sang iya talalupangdon nga sinulatan nga natig-uluhan On the Revolutions of the Heavenly Spheres, nga ginbalhag sang 1543. Tuhoy sa mga pagtamod nga ginpabutyag sa sini nga sinulatan, ang isa ka Jesuita nga pari sang ika-16 nga siglo, nga si Christoph Clavius, nagsiling: “Ang teoriya ni Copernicus nagaunod sing di-makatarunganon ukon sayop nga mga pagpahayag.” Ang Aleman nga teologo nga si Martin Luther nanganduhoy: “Gamuhon lamang sina nga buangbuang ang bug-os nga siensia sang astronomiya.”

Sin-o si Nicolaus Copernicus? Ngaa nangin kontrobersial gid ang iya mga pagtamod? Kag paano sia nakaapektar sa moderno nga panghunahuna?

Pamatan-on nga Nauhaw sa Ihibalo

Natawo sang Pebrero 19, 1473, sa Toruń, Poland, ang iya matuod nga ngalan amo si Mikołaj Kopernik. Sang ulihi na lang niya gingamit ang iya Latin nga ngalan nga Nicolaus Copernicus, sang magsugod sia sa pagsulat. Negosyante sa Toruń ang iya amay, nga may apat ka kabataan; kag si Nicolaus amo ang kinagot. Sang 11 anyos sia, napatay ang iya amay. Ginsapupo sila nga mag-ulutod sang ila tiyo nga si Lucas Waczenrode. Ginpatuon niya si Nicolaus kag ginpalig-on sia nga magpari.

Nagsugod ang edukasyon ni Nicolaus sa iya dutang natawhan kag sang ulihi ginpadayon niya ini sa malapit nga siudad sa Chełmno, diin natun-an niya ang Latin kag ang mga sinulatan sang mga manunulat sang una. Sa edad nga 18, nagsaylo sia sa Kraków, ang kapital anay sang Poland. Nag-eskwela sia sa unibersidad diri kag ginpadayon ang iya hilig sa astronomiya. Sang matapos na ang iya pagtuon sa Kraków, ang tiyo ni Nicolaus​—⁠nga nangin obispo na sang Warmia⁠​—⁠nangabay sa iya nga magsaylo sa Frombork, isa ka siudad sa Baltic Sea. Luyag ni Waczenrode nga tungdan sang iya hinablos ang isa ka pinasahi nga posisyon sa simbahan.

Apang, luyag paayawan sang 23-anyos nga si Nicolaus ang iya kauhaw sa ihibalo kag ginkumbinsi ang iya tiyo nga tugutan sia sa pagtuon sang mga layi sang simbahan, medisina, kag matematika sa mga unibersidad sang Bologna kag Padua sa Italya. Diri nakaupod ni Nicolaus ang astronomo nga si Domenico  Maria Novara kag ang pilosopo nga si Pietro Pomponazzi. Ang istoryador nga si Stanisław Brzostkiewicz nagsiling nga ang mga panudlo ni Pomponazzi naghilway sa “hunahuna sang pamatan-on nga astronomo gikan sa impluwensia sang panghunahuna sang Edad Media.”

Sa iya bakante nga tion, gintun-an ni Copernicus ang mga sinulatan sang mga astronomo sang una kag nangin maukod gid sa sini, nga sang masapwan niya nga indi kompleto ang mga sinulatan sa Latin, nagtuon sia sing Griego agod matun-an niya ang orihinal nga mga teksto. Sang makatapos sia sa pag-eskwela, si Nicolaus nangin doktor sa mga layi sang simbahan, matematika, kag medikal nga doktor. Eksperto man sia sa Griego kag amo ang una nga nagbadbad sang isa ka dokumento halin sa Griego pa Polaco.

Ginsugdan ang Tuhay nga Teoriya

Sang nagbalik si Copernicus sa Poland, gintangdo sia sang iya obispo nga tiyo subong iya sekretaryo, manuglaygay, kag doktor​—⁠isa ka dungganon nga katungdanan. Sang masunod nga mga dekada, nanuhaytuhay nga administratibo nga mga posisyon ang nauyatan ni Nicolaus, sa relihion kag estado. Walay sapayan sang iya trabaho, padayon nga gintun-an niya ang mga bituon kag mga planeta, nga nagatipon sing ebidensia agod masakdag ang iya tuhay nga teoriya​—⁠nga ang duta indi ang wala nagagiho nga sentro sang uniberso kundi, sa pagkamatuod, nagalibot ini sa adlaw.

Nagsumpakil ini nga teoriya sa mga panudlo sang ginatahod nga pilosopo nga si Aristotle kag wala mag-ugyon sa mga konklusion sang Griegong matematiko nga si Ptolemy. Dugang pa, ang teoriya ni Copernicus nagsumpakil sa ginapatihan sadto nga “kamatuoran” nga ang adlaw kuno nagabutlak sa sidlangan kag nagalakbay sa langit agod magtunod sa katundan, samtang ang duta yara gihapon sa nahamtangan sini.

Si Copernicus indi ang una nga nagpati nga ang duta amo ang nagalibot sa adlaw. Sang ikatlo nga siglo B.⁠C.⁠E., ginpanugda na ini nga teoriya sang Griegong astronomo nga si Aristarchus sang Samos. Gintudlo sang mga sumulunod ni Pythagoras nga ang duta kag subong man ang adlaw nagalibot sa isa ka sentro nga kalayo. Apang, nagsulat si Ptolemy nga kon ang duta nagahulag, “ang mga kasapatan kag iban pa mabug-at nga mga butang magalutaw sa kahawaan, kag ang Duta mahulog gikan sa langit.” Nagdugang pa sia: “Ang paghunahuna pa lang sini makahalam-ot gid.”

Ginsakdag ni Ptolemy ang ideya ni Aristotle nga ang wala nagahulag nga duta amo ang sentro sang uniberso kag ang silang nga daw mga singsing nga nahamtangan sang adlaw, mga planeta, kag mga bituon, nagatiyogtiyog sa sini. Ginhaumhaum niya nga ang paghulag sining silang nga daw mga singsing amo ang nagapahulag sa mga planeta kag mga bituon. Ginpaathag sang matematikal nga mga pormula ni Ptolemy, nga may pila ka pagkasibu, ang paghulag sang mga planeta sa langit kon gab-i.

Apang, bangod kulang ang teoriya ni Ptolemy, ginpangita ni Copernicus ang iban pa nga paathag para sa daw makatilingala nga paghulag sang mga planeta. Agod sakdagon ang iya teoriya, ginhimo liwat ni Copernicus ang mga instrumento nga gingamit anay sang mga astronomo sang una. Bisan simple lang kon ipaanggid sa moderno nga mga kagamitan, nakabulig ini sa iya agod mabanabana ang distansia sa ulot sang mga planeta kag sang adlaw. Naghinguyang sia sing tinuig agod pat-uron ang mga petsa sang pila ka importante nga mga obserbasyon sa astronomiya sang mga nauna sa  iya. Bangod sining mga impormasyon, ginsugdan ni Copernicus ang pagsulat sing kontrobersial nga dokumento nga nagsiling nga ang duta kag ang mga tawo indi amo ang sentro sang uniberso.

Binais sa Manuskrito

Ginhinguyang ni Copernicus ang katapusan nga tinuig sang iya kabuhi sa pagpauswag kag pagdugang sa mga argumento kag matematikal nga mga pormula nga nagsakdag sa iya teoriya. Kapin sa 95 porsiento sang iya katapusan nga dokumento ang nagaunod sing teknikal nga mga detalye nga nagasakdag sang iya mga konklusion. Nakalampuwas ining sinulat sang kamot nga orihinal nga dokumento kag gintipigan sa Jagiellonian University sa Kraków, Poland. Wala sing titulo ang dokumento. Busa, ang astronomo nga si Fred Hoyle nagsulat: “Wala gid naton mahibaluan kon ano ang luyag ni Copernicus nga mangin titulo sang iya libro.”

Bisan sang wala pa mabalhag ang libro, ang mga kaundan sini makapainteres gid. Nakabalhag si Copernicus sing malip-ot nga sumaryo sang iya mga ideya sa isa ka sinulatan nga gintawag Commentariolus. Subong resulta, ang mga balita tuhoy sa iya pagpanalawsaw nakalab-ot sa Alemanya kag Roma. Sang 1533 pa lang, nabatian na ni Papa Clement VII ang teoriya ni Copernicus. Kag sang 1536, si Kardinal Schönberg nagsulat kay Copernicus, nga nagapalig-on sa iya nga ibalhag ang iya bug-os nga mga ideya. Si Georg Joachim Rhäticus nga isa ka propesor sa Unibersidad sang Wittenberg sa Alemanya, naintriga gid sa sinulatan ni Copernicus amo nga ginbisitahan niya ang astronomo kag naghinguyang sing duha ka tuig upod sa iya. Sang 1542, nagdala si Rhäticus sing kopya sang manuskrito pabalik sa Alemanya kag ginhatag ini sa isa ka manug-imprinta nga si Petreius kag sa isa ka klero kag proofreader nga si Andreas Osiander.

Gintig-uluhan ni Osiander ang sinulatan nga De revolutionibus orbium coelestium (On the Revolutions of the Heavenly Spheres). Paagi sa paglakip sang prase nga “of the heavenly spheres,” ginpahangop ni Osiander nga ang sinulatan may ideya ni Aristotle. Nagsulat man si Osiander sing isa ka wala mahingadli nga introduksion, nga nagasiling nga ang mga teoriya sa libro indi relihioso nga mga pagtuluuhan kag mahimo nga indi matuod. Nabaton ni Copernicus ang kopya sang naimprinta nga libro, nga may mga pagbag-o kag pagkompromiso nga wala niya gin-awtorisahan, mga pila ka oras na lang antes sia napatay sang 1543.

Tuhay Gid nga Sinulatan

Sang primero naluwas sang mga pagbag-o ni Osiander ang libro sa mga pagmulay.  Ang Italyano nga astronomo kag pisiko nga si Galileo nagsulat sang ulihi: “Sang gin-imprinta ining libro, ginbaton ini sang balaan nga Simbahan kag ginbasa kag gintun-an sang tanan kag wala gid sing nagpamatok sa ginsiling sang libro. Apang karon nga ang mga kahimtangan kag nagakaigo nga mga pamatuod nagpabakod pa gid sa ginasiling sini, may mga tawo nga luyag magpakahuya sa awtor bisan nga wala pa gani nila mabasa ang iya libro.”

Ang mga Luterano amo ang una nga naglaragway sa libro nga “indi gid makatarunganon.” Bisan pa sang primero wala magpamatok ang Katoliko nga Simbahan, nagdesisyon ini nga ang libro supak sa opisyal nga doktrina sini kag sang 1616 ginlakip ang sinulatan ni Copernicus sa ginadumilian nga mga libro. Ginkuha ini sa listahan sang 1828. Sa iya introduksion sa Ingles nga badbad sang libro, si Charles Glenn Wallis nagpaathag: “Ang binais sang mga Katoliko kag mga Protestante nagpakulba sa ila nga basi may iskandalo nga mahimo magdula sang pagtahod sa Simbahan sa Biblia, gani nangin sobra sila ka literal sa ila pagpatpat sa Kasulatan kag nangin mahuyugon sa pagpakamalaut sa bisan ano nga pagpati nga mahimo hangpon subong supak sa bisan ano nga literal nga interpretasyon sang bisan ano nga dinalan sa Biblia.”⁠ * Tuhoy sa daw pagsumpakilay sang teoriya ni Copernicus kag sang panudlo sang Biblia, si Galileo nagsulat: “Wala ginbalewala ni [Copernicus] ang Biblia, sa baylo nahibaluan gid niya nga kon mapamatud-an ang iya doktrina, nian indi ini magsupak sa Kasulatan kon hangpon ini sing husto.”

Sa karon, ginakilala sang madamo si Copernicus subong amo ang amay sang moderno nga astronomiya. Matuod, nga ang iya paglaragway sa uniberso ginpauswag kag gintadlong sang nagsunod nga mga sientipiko, subong nanday Galileo, Kepler, kag Newton. Apang, ang astropisiko nga si Owen Gingerich nagsiling: “Ginpakita ni Copernicus paagi sa iya sinulatan kon daw ano kahuyang ang madugay na ginapatihan nga mga ideya sang mga sientipiko.” Paagi sa pagpanalawsaw, obserbasyon, kag matematika ginbaliskad ni Copernicus ang nanggamot na nga sayop nga mga pagpati sang relihion kag siensia. Sa hunahuna sang mga tawo, “ginpadulog [man] niya ang adlaw kag ginpahulag ang duta.”

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

On the Revolutions of the Heavenly Spheres

Gintunga ni Copernicus ang iya sinulatan sa anom ka bahin. Nasulat sa ubos ang panguna nga mga ideya nga makita sa iya libro.

● Ang aton planeta isa sa madamo nga “manuglakbay” nga ang iya paghulag ginakontrol sang adlaw, ‘nga daw subong bala nga ang adlaw nagapungko sa harianon nga trono.’

● Ang mga planeta nagalibot sa adlaw sa isa ka direksion. Ang duta isa sa sini, nga nagatiyog sa iya kaugalingon nga ehe sing makaisa kada adlaw kag nagalibot sa adlaw sing makaisa kada tuig.

● Naplastar sing pasunod sa distansia halin sa adlaw, ang pinakamalapit amo ang Mercury, masunod amo ang Venus, ang Earth kag ang iya sini bulan, ang Mars, ang Jupiter kag sa katapusan ang Saturn.

[Credit Line]

Title page of Copernicus’ work: Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Retrato sa pahina 14]

Ang instrumento nga gingamit ni Copernicus sa pag-obserbar

[Credit Line]

Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Retrato sa pahina 15]

Mga butang sa hulot-tulun-an ni Copernicus nga makita sa iya obserbatoryo sa Frombork, Poland

[Credit Line]

Zdjecie: Muzeum M. Kopernika we Fromborku; J. Semków

[Retrato sa pahina 16]

Ang sistema nga ang duta yara sa sentro

[Credit Line]

© 1998 Visual Language

[Retrato sa pahina 16]

Ang sistema nga ang adlaw yara sa sentro

[Credit Line]

© 1998 Visual Language

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ang sistema solar suno sa aton paghangop karon