Mga Hampanganan—Sadto kag Karon

NALIPAY si Philip⁠ * kag ang mga bata nga kahampang niya nga ang bola nga lubid nga ila ginpulon nagaumpok-umpok. Naghampang sila sing soccer nga amo ini ang ginasipasipa. Daw indi makapati si Mike nga ang iya taraktarak nagasunodsunod sa mando sang remote control nga ginauyatan niya. Mahulas ini nga nagaatras-abante. Sa balay, ginapabayuan kag ginapasapatosan ni Andrea kag sang mga bata nga abyan niya ang ila mga monyika, samtang nagahambalanay kon ano ang ila suksukon pagdaku nila.

Ano ang kinaandan sa sining mga kabataan? Ang mga hampanganan nga pirme nila ginahampangan. Kon kaisa, ang hampanganan​—⁠subong sang isa ka paborito nga stuffed bear​—⁠isa ka kaupod nga indi gid mabulag sa bata halin sa iya pagkalapsag. Mahimo pa gani nga ibutang ang retrato sini sa album sang pamilya. Ano ang ginhalinan sang mga hampanganan? Ngaa importante gid ini sa mga kabataan?

Ang Ginhalinan sang mga Hampanganan

Ang isa ka insiklopedia nagsiling: “Ang hampanganan masami nga isa ka instrumento nga ginagamit sa isa ka hampang. Ang mga hampanganan kag mga hampang nagsugod sang una pa kag naghalin sa nanuhaytuhay nga mga kultura. Wala ini nagapalareho halin sa pinakasimple tubtob sa pinakamasibod, halin sa ordinaryo lang nga lipak nga ginpili sang isa ka bata kag ginahanduraw nga kulokabayo tubtob sa isa ka moderno kag masibod nga de-makina nga mga kasangkapan.” Gani ang bisan ano nga butang  sarang mahimo nga hampanganan. Kag sanglit natural lamang sa tawo nga mangita sing dibersion, posible gid nga nagdunganay halos ang mga tawo kag mga hampanganan.

Halimbawa, ang mga monyika​—⁠ukon ang mga bahin sini​—⁠nadiskobrehan sa mga kadutaan subong sang dumaan nga Babilonia kag Egipto. Mahimo gid nga ang mga monyika amo ang pinakadumaan nga hampanganan. Ang bola isa pa ka dumaan nga hampanganan. Bisan pa indi naton mahibal-an kon san-o gingamit ang nahauna nga bola, ang bato nga pin nga ginaigo sang bato nga bola sa isa ka sahi sang hampang nga bowling nasapwan sa dumaan nga lulubngan sang isa ka Egiptohanon nga bata.

Ang mga yo-yo nga human sa bato nagluntad sang nagligad nga kapin sa tatlo ka libo ka tuig sa Gresya, kag ang ebidensia nagapahangop nga mahimo ini gingamit sa dumaan nga China. Ang mga puppet kag lainlain sing korte nga tiposo nga ginapasigosigo amo ang ginhampangan anay sang Romano nga mga kabataan. Ginhampangan man sang Griego kag Romano nga mga bata nga lalaki ang gamay nga mga karito, nga nagapakita nga ang transportasyon nga mga hampanganan popular na halin sang una pa. Ang isa ka museo may eksibit nga isa ka daga nga sapat nga nagasakay sa ruweda, nga mahimo isa ka hampanganan gikan sa dumaan nga kultura sang Mexico. Makawiwili nga wala na sing iban pa nga mga ruweda ang nadiskobre may kaangtanan sa sini nga kultura. Sang panahon sang Edad-Media, ang barukan sang sapat ginapahabok kag ginahimo nga oval ukon tipulon nga mga bola. Kaanggid gid sa mga football karon, ginasipa ini ukon ginadala sa goal.

Sang ulihi, sang ika-18 nga siglo, ang mga puzzle ginhimo sa Inglaterra para sa edukasyonal nga mga katuyuan, kag nangin popular sa pagsugod sang ika-20 nga siglo. Nian, nagpopular man ang mga krayola. Sa Estados Unidos lamang, ang isa ka kompanya nakapatubas sing kapin sa isa ka gatos ka bilyon nga krayola. Makita ninyo nga ang iban sang aton mga hampanganan karon may madugay na nga ginhalinan, kag nagtungod sing importante nga papel sa kabuhi sang mga tawo.

Ngaa Maghampang kag Magtigayon sing mga Hampanganan?

“Ang paghampang isa ka natural nga aktibidad sang tagsa ka bata. Ang paghampang nagahatag sing madamo nga oportunidad agod makatuon kag magtubo ang mga kabataan​—⁠sa pisikal, mental kag sa pagpakig-angot sa iban. Kon ang hampang ginakabig nga hilikuton sang isa ka bata nian ang mga hampanganan amo ang mga gamit sang bata, kag ang nagakaigo nga mga hampanganan makabulig sa mga kabataan sa paghimo sang ila hilikuton sing pulido.” Amo sini ang paglaragway sang giya sang isa ka gobierno para sa pagpili sing nagakaigo nga mga hampanganan sa importansia sang mga hampanganan.

Sa pagkamatuod, ang panguna nga rason kon ngaa popular kaayo ang mga hampanganan amo nga makalilingaw ini. Apang, talalupangdon gid ang mahimo sini sa pag-uswag sang isa ka bata. Binagbinaga ang masunod nga mga halimbawa: Kon ginaduso sang bata ang isa ka hampanganan nga karo, ginapabakod niya ang iya mga maskulo. Kon nagalukso sia sa lubid, ginapauswag niya ang iya koordinasyon. Kon nagatindog sia nga ang isa ka tiil nagasipa sing bola ukon kon nagasakay sia sa bisikleta, makatuon sia sa pagbalanse. Kag kon nagagamit sia sing mga bloke sa pagpatindog ukon nagadibuho sing mga laragway, makatuon sia sa pagkontrol sang iya mga hulag sa isa ka sibu nga paagi.

Kamusta naman ang kinaalam sang bata? Mapauswag sang bata ang paghambal kon ang iya hampang nagalakip sang pag-amba kag pagpasigosigo sang mga tinaga, ayhan ginahimo ini samtang  nagaluksolukso sa lubid ukon nagalagsanay. Kon ang isa ka bata nagagamit sing mga bloke sa pagpatindog sing isa ka bulubilding, nagasunod sa mga instruksion sang isa ka hampang, nagapasigosigo sang mga pidaso sang isa ka puzzle, nagaarte sang mga sugilanon, ukon nagasuksok sing pinasahi nga mga bayo agod magpakunokuno nga kon si sin-o, ang iya ikasarang sa paghunahuna kag pagkamatugahon ginapukaw. Amo man ang matabo kon magpatokar sia sing musikal nga mga instrumento ukon maghimo sing lainlain nga mga butang nga binuhatan sang kamot.

Importante man ang bulig nga ginahatag sang paghampang sa mga kabataan agod makatigayon sila sing mga kalantip sa paghililuong​—⁠kon paano makig-angot sa iban​—⁠subong kon nagaporma sila sing mga team sa paghampang sing bola. Si Dr. Bruce Duncan Perry nagsiling: “Mangin mahinangpanon ang bata sa mga kaupod niya kag mangin kapin pa ka mahinuklugon kag indi mangin maiyaiyahon. Sa pagpakighampang sa mga katubotubo, matun-an sang mga kabataan ang isa ka sistema sang mga talaksan sa paghililuong, lakip ang mga paagi kon paano kontrolon ang ila kaugalingon kag landason ang ila mga kapaslawan sa atubangan sang iban.”

Ginagamit man sang mga kabataan ang mga hampanganan sa pag-ilog sang makita nila nga ginahimo sang mga adulto. Ang Griegong pilosopo nga si Aristotle nagsiling: “Duna sa tawo halin sa iya pagkalapsag ang pag-ilog-ilog sa iban.” Huo, madamo nga mga aktibidades sang adlaw-adlaw nga pagkabuhi ang ginailog kag sa amo matun-an sang mga kabataan kon maghampang sila. Mahapos naton mahanduraw ang isa ka bata nga babayi nga nagailiili sang iya monyika, nga amo mahimo ang himuon niya sa ulihi sa tunay nga lapsag. Ukon ayhan maglutoluto sia sing pagkaon nga kaunon nila sang iya mga abyan. Ang mga bata nga lalaki naman nagaguyodguyod sang ila “mga taraktarak,” nga may tunog pa kuno abi sang makina sang salakyan, bilang pag-ensayo para sa pagpadalagan sing tunay nga salakyan. Apang, may mga butang nga dapat binagbinagon kon nagapili  sing mga hampanganan para sa imo mga kabataan. Ngaa?

Pagkamapilion sa mga Hampanganan

“Ginasakdag karon sang mga hampanganan ang panghunahuna sang isa ka masingki kag malinapason nga katilingban,” siling sang The Daily Telegraph sang London. Bisan pa ini nga pinamulong indi maaplikar sa tanan nga hampanganan, malaka na lang karon makakita sing tradisyunal nga mga hampanganan kag mas madamo ang “malaw-ay kag maskulado nga mga dagway . . . nga may masingki nga panagway,” suno sa isa ka artikulo sa Mexicano nga pamantalaan nga La Jornada. Ginbalikwat sini nga artikulo ang ginsiling ni Patricia Ehrlich, isa ka manunudlo kag manugpanalawsaw sa Xochimilco Autonomous University, nga madamo sang hampanganan nga ginabaligya ang nagasakdag sang ideolohiya sang pagpanglupig nga nagapabor sa kasingki, pagpanalakay, gahom, pagpanakop, kag pagpamahog.

Ang National Association of School Psychologists sa Estados Unidos nagsiling man nga ang mga hampanganan nga nagasakdag sang kasingki “makahalit sa pagtuon kag pagtubo sang mga kabataan kag may makahalalit nga mga resulta.” Ginapahangop sang mga pagtuon nga ang masingki nga video kag mga hampang sa kompyuter mahimo bangdan sang agresibo nga panimuot kag makadul-ong sa delingkwensia. Busa, dapat gid pensaron sing maayo sang tagsa ka adulto nga responsable sa isa ka bata ang pagpili sing nagakaigo nga mga hampanganan.​—⁠Tan-awa ang kahon sa pahina 26.

Sa bulig sang moderno nga teknolohiya, nanuhaytuhay gid kag may masibod nga mga bahin ang mga hampanganan karon. Apang mahimo nga indi ini masarangan sang badyet sang pamilya, mahimo nga madali matak-an sa sini ang mga kabataan, ukon mahimo nga indi ini maayo para sa mga kabataan. Si Leanne, isa ka nagasolo nga iloy nga may lima ka anak sa Australia, nagkomento: “Impluwensiado ang akon duludalagku na nga mga anak nga lalaki sang pasayod kag masami sila nagapabakal sing malahalon nga mga hampanganan sa kompyuter. Apang, daw mas nalingaw sila kag makaehersisyo pa sila kon nagahampang sila sa likod sang balay nga ginagamit ang baratuhon lamang nga bat kag goma nga bola. Nakita ko nga ang simple nga mga hampanganan amo ang labing mabakod kag nagahatag sa akon mga kabataan sing daku gid nga kahigayunan nga magamit ang ila imahinasyon.”

Ngaa Indi na Lang Maghimo sang Imo Kaugalingon nga mga Hampanganan?

Kon ikaw isa ka bata kag indi ninyo masarangan ang pinakabag-o nga mga hampanganan, mahimo gihapon ikaw mangin malipayon kon gamiton mo ang imo pagkamatugahon kag imahinasyon. Sa madamo nga bahin sang kalibutan, ang mga kabataan kaangay mo nagahimo lang sang ila kaugalingon nga mga hampanganan.

Tan-awa ang mga laragway sa sini nga mga pahina. Indi bala nga malipayon ang mga kabataan? Ang pag-asembol sing pila ka “taraktarak” indi mahapos. Dapat ka mangita sing daan nga mga alambre kag patikuon ini sa husto nga korte. Ang tipulon nga mga goma ukon plastik sarang mahimo nga mga ruweda. Ano ang masiling mo sa mga botelya sang mga soft-drink kag mga botelya sang gatas nga ginhimohimo nga tren? Ukon ano ang masiling mo sa mga pidaso sang kahoy nga ginhimo nga taraktarak? Kon kaisa masulusakyan pa gani ining mga hampanganan, subong sining African scooter nga ginhimohimo lang. Nasapwan sining mga kabataan nga makalilipay bisan ang indi malahalon nga mga hampanganan. Kag makalilipay man ang paghimo sini. Ngaa indi ini tilawan?

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 24]

Ang maayo nga hampanganan amo . . .

● Nagakaigo kag wala peligro para sa edad, mga abilidad, kag pisikal nga mga ikasarang sang bata

● Maayo ang pagkahimo kag mabakod (may huyog ang mga kabataan nga bungkagon ang mga butang)

● Makagalanyat kag makawiwili sa bata

● Makapukaw sang pagkamatugahon kag imahinasyon sang bata

● Masarangan baklon

● Indi makahililo

[Kahon/Retrato sa pahina 25]

Agod Malikawan ang mga Risgo Sang mga Hampanganan. . .

● Tagua ang mga hampanganan sang dakudaku na nga mga kabataan agod indi malab-ot sang magagmay pa nga mga kabataan

● Basaha sing maayo ang mga etiketa kag mga instruksion para sa kasiguruhan, ukon sa imo bata kon posible

● Tudlui ang bata kag ang iya mga kahampang kon paano gamiton kag taguon sing nagakaigo ang mga hampanganan

● Likawi ang magahod nga mga hampanganan nga mahimo makalab-ot sa makahalalit nga kabaskugon sang gahod

● Usisaa sa tion kag tion ang mga hampanganan. Sa masami, ang guba na nga hampanganan dapat kay-uhon ukon ihaboy gilayon

● Ang delikado nga mga hampanganan subong sang mga hampanganan nga ginahaboy sa isa ka target, mataliwis nga mga kasangkapan, kag de-koryente nga mga hampanganan dapat gamiton lamang sang dakudaku na nga mga kabataan nga may adulto nga nagabantay

● Ang mga hampanganan nga may magagmay nga mga piyesa nga sarang matulon dapat ipalayo sa magagmay pa nga mga kabataan

[Retrato sa pahina 22]

May ruweda nga leonleon kag baboybaboy, ikaduha nga milenyo, B.⁠C.⁠E., sa Iran

[Credit Line]

Lion and hedgehog: Erich Lessing/Art Resource, NY

[Retrato sa pahina 23]

Daga nga monyika, mga 600 B.⁠C.⁠E., sa Italya

[Retrato sa pahina 23]

Trompo, panahon sang dumaan nga Gresya, mga 480 B.⁠C.⁠E.

[Retrato sa pahina 23]

Monyika nga buhat sa panit sang mais, sang panahon sang kolonya sa Amerika

[Retrato sa pahina 23]

Mga krayola, sang maaga nga bahin sang katuigan 1900, Estados Unidos

[Mga retrato sa pahina 24]

Mga kabataan nga may mga hampanganan nga ginhimohimo lang

[Picture Credit Lines sa pahina 23]

Clay doll: Erich Lessing/Art Resource, NY; top: Réunion des Musées Nationaux/ Art Resource, NY; corn husk doll: Art Resource, NY