Nagasunson Bala ang natural nga mga kalamidad?

“Ginakahadlukan nga ang resulta sang grabe nga mga kalamidad bangod sang pagbag-o sang paniempo magagrabe pa sa palaabuton. Nagakahulugan ini nga dapat kita magpangaman sa lain nga mga risgo sang paniempo kag daku pa nga mga kahalitan. . . . Nahisanto sa prinsipio sang pagpangaman, maalamon nga mangin handa kita sa daku nga mga pagbag-o.”​—“Topics Geo​—⁠annual Review: Natural Catastrophes 2003.”

ANG tig-ilinit sa mga bahin sang Europa sang 2003 nangin tama kapaang. Ang mapaang nga temperatura nangin isa sa mga kabangdanan kon ngaa mga 30,000 ang napatay sa Belgium, Britanya, Espanya, Italya, Netherlands, Portugal, kag Pransia. Ang indi kinaandan nga init antes sang habagat sa Bangladesh, India, kag Pakistan nagresulta sa pagkapatay sang 1,500 ka tawo, samtang ang tigpalamangag kag karon pa lang matabo nga kainiton sa Australia ginbangdan sang sunog sa mga kakahuyan nga naglamon sang kapin sa 3 milyones ektaryas.

Suno sa World Meteorological Organization, “sang panahon sang tigbalagyo sa Atlantiko sang 2003, 16 ka ginhingalanan nga mga unos ang nagtuhaw, nga labaw sa promedyo nga 9.8 sang katuigan 1944 tubtob 1996, apang talalupangdon nga mas masunson ang tuigan nga kadamuon sang mga unos kag mga bagyo sa tropiko sugod sang tungatunga sang katuigan 1990.” Amo man sini gihapon nga mga paniempo ang natabo sang 2004, sang ang makahalapay nga mga bagyo nagwaswas sa Caribbean kag sa Gulpo sang Mexico, diin mga 2,000 ka tawo ang napatay kag madamo ang naguba.

Sang 2003, gindalasa ang Sri Lanka sang isa ka bagyo nga ginbangdan sang daku nga pagbaha, kag nagresulta sa pagkapatay sang mga 250 ka tawo. Sang 2004, mga 23 ka bagyo ang ginrekord nga nagtuhaw sa nakatundan nga Pasipiko. Napulo sini ang nagdalasa sa Japan, diin daku nga halit ang natuga sini kag kapin sa 170 ka tawo ang napatay. Ang mga baha nga  resulta sang mabunok nga ulan sang habagat nag-apektar sa halos 30 milyones ka tawo sa Bagatnan nga Asia, ilabi na ang Bangladesh. Minilyon ang nadulaan sing balay, halos tres milyones ang napilitan sa pagbiya sa ila balay, kag kapin sa 1,300 ka tawo ang napatay.

Pila ka mabaskog nga linog ang natabo sang 2003. Sang Mayo 21, sa Algiers, Algeria, 10,000 ka tawo ang nahalitan sang isa ka linog kag 200,000 ka tawo ang nadulaan sing balay. Sang alas 5:26 s.a. sang Disiembre 26, nag-uyog ang duta otso kilometros sa bagatnan sang siudad sang Bam sa Iran. Ang linog nga may kabaskugon nga 6.5 naghapay sang 70 porsiento sang siudad, nagkutol sing 40,000 ka kabuhi, kag kapin sa 100,000 ang nadulaan sing balay. Amo ini ang natural nga kalamidad sadto nga tuig nga may pinakamadamo nga napatay. Gindugmok man sini ang daku nga bahin sang 2,000 anyos nga kuta sang Bam, ang Arg-e-Bam, sa amo nadula ang isa ka pangganyat sa mga turista nga nagabulig gid sa ekonomiya sadto nga rehiyon.

Eksakto gid nga isa ka tuig sang ulihi, isa ka linog nga may kabaskugon nga 9.0 ang natabo malapit sa nakatundan nga baybayon sang naaminhan nga Sumatra, sa Indonesia, nga nagresulta sa mga tsunami nga may pinakamadamo nga napatay sa rekord sang kasaysayan. Kapin sa 200,000 ang napatay sa makamamatay nga mga balod kag madamo pa ang nahalitan, nadulaan sing balay, ukon pareho. Naapektuhan man gani bisan ang nasidlangan nga baybayon sang Aprika nga 4,500 kilometros ukon kapin pa ang kalayuon gikan sa katundan sang sentro sang linog.

Grabe Pa Bala nga mga Kalamidad ang Maabot?

Sampol lamang bala ining mga kalamidad sang magaabot? Tuhoy sa mga kalamidad nga may kaangtanan sa paniempo, madamo nga sientipiko ang nagapati nga ang patuga sang tawo nga mga pagbag-o sa atmospera, nagapabag-o sang klima sang kalibutan kag isa sa mga kabangdanan sang nagagrabe nga paniempo. Kon matuod ini, isa ini ka malain nga patimaan sa palaabuton. Ang nagapagrabe pa sang risgo amo ang pagdamo sang populasyon sa delikado nga mga duog, bangod luyag nila nga magpuyo didto​—⁠ukon bangod wala sila sing iban nga makadtuan.

Ginapakita sang estadistika nga 95 porsiento sang tanan nga nagakapatay nga may kaangtanan sa mga kalamidad ang nagakatabo sa nagapauswag pa lang nga mga pungsod. Sa pihak nga bahin, mas diutay ang nagakapatay sa manggaranon nga mga pungsod apang 75 porsiento naman ang kapierdihan nila sa ekonomiya. Nagapalibog ang iban nga mga kompanya sang paseguro kon bala may ikasarang pa sila nga bayaran ang nagadaku nga mga kapierdihan.

Sa masunod nga artikulo, usisaon naton ang pila sang natural nga mga proseso nga nagadul-ong sa mga kalamidad kag ang mga paagi kon paano ang mga tawo mahimo nga nagapalubha pa sang kagrabehon sang mga kalamidad. Binagbinagon man naton kon bala may ikasarang kag disposisyon ang mga tawo nga mapahanabo ang mga pagbag-o nga kinahanglanon agod himuon ang duta nga isa ka walay peligro nga puluy-an para sa palaabuton nga mga kaliwatan.

[Retrato sa pahina 3]

PRANSIA 2003​—Ang napatay sa indi kinaandan nga tig-ilinit sa Europa 30,000 ka tawo; nakalab-ot sa 44.8°C ang init sa Espanya

[Credit Line]

Alfred/EPA/Sipa Press

 [Mga retrato sa pahina 4, 5]

IRAN 2003—Ang napatay sa linog sa Bam 40,000 ka tawo; mga babayi nga nagahaya sa mga paryente sa tingob nga lulubngan

[Credit Line]

Background and women: © Tim Dirven/Panos Pictures