Natural nga mga Kalamidad kag ang Salabton sang Tawo

KON ang isa ka salakyan ginamentinar sing maayo, makaaman ini sing walay peligro nga transportasyon. Apang mangin makatalagam ini nga salakyan kon indi paggamiton sing nagakaigo kag patumbayaan lang. Sa pila ka aspekto, amo man sini ang masiling sa planeta nga Duta.

Sa opinyon sang pila ka sientipiko, ang patuga sang tawo nga mga pagbag-o sa atmospera sang duta kag sa kadagatan nangin isa sa mga kabangdanan sang pagsunson kag paggrabe pa sang natural nga mga kalamidad, amo kon ngaa nangin makatalagam na ang aton planeta. Kag walay kasiguruhan ang palaabuton. “Yara kita sa tungatunga sang isa ka daku kag indi makontrol nga eksperimento sa aton isa gid lang ka planeta,” siling sang isa ka editoryal tuhoy sa pagbag-o sang klima sa magasin nga Science.

Agod mahangpan naton kon paano mahimo nga naapektuhan sang aktibidad sang tawo ang pagkasunson kag pagkagrabe sang natural nga mga kalamidad, dapat may ideya kita kon ano ang nagakatabo sa kinaugali. Halimbawa, diin nagahalin ang mabaskog katama nga mga unos subong sang bagyo?

Mga Manugliton sang Init sang Duta

Ang sistema sang klima sang duta ginapaanggid sa isa ka makina nga nagapatubas kag nagapalapta sing enerhiya nga nagahalin sa adlaw. Bangod ang daku nga bahin sang init sang adlaw nagakadto sa tropiko,  ang indi balanse nga temperatura nga resulta sini nagapahulag sa hangin.⁠ * Sa pagtiyog sang Duta adlaw-adlaw, ining nagahulag kag basabasa nga hangin nagaalimpulos, ang iban nagabaskog pa nga ginatawag depression. Nian ang depression mangin unos.

Kon panilagan mo ang kinaandan nga banas sang tropikal nga mga unos, matalupangdan mo nga may huyog ini sa pagpalayo gikan sa equator​—⁠aminhan man ukon bagatnan​—⁠padulong sa mas mabugnaw nga mga rehiyon. Bangod sini, ang mga unos nangin manugliton man sang init, nga nagabulig sa pagpahaganhagan sang klima. Apang kon ang temperatura sa ibabaw nayon sang dagat, maglabaw sa 27 degrees Celsius, ang tropikal nga mga unos mahimo nga makatigayon sing bastante nga enerhiya agod mangin cyclone, hurricane, ukon typhoon​—⁠lainlain nga termino sang mga rehiyon, apang isa lang ang ginapatuhuyan.

Tuhoy sa kadamuon sang mga napatay, ang pinakagrabe nga natural nga kalamidad sa kasaysayan sang Estados Unidos amo ang bagyo nga nagdalasa sa isla nga siudad sang Galveston, sa Texas, sang Septiembre 8, 1900. Bangod sang mga balod nga tuga sang unos, mga 6,000 tubtob 8,000 ang napatay sa siudad, pati pa ang 4,000 ka tawo sa kaiping nga mga duog, kag mga 3,600 ka balay ang naguba. Sa katunayan, wala sing bisan isa ka istruktura nga tinukod sang tawo sa Galveston ang wala mahaliti.

Subong sang nasambit sa nagligad nga artikulo, may pila ka mabaskog nga mga unos nga nagwaswas sang nagligad nga mga tinuig. Ginatun-an sang mga sientipiko kon bala may kaangtanan ini sa ginatawag nga global warming, nga mahimo nagapabaskog pa sa mga unos kag mga bagyo. Apang, mahimo nga ang mga pagbag-o sa paniempo isa lamang ka sintomas sang global warming. Ang isa pa ka makahalalit nga resulta mahimo nga makita na.

Nagataas nga Nibel sang Dagat kag Pagkalbo sa Kagulangan

Suno sa isa ka editoryal sang dyurnal nga Science, “ang nibel sang dagat nagtaas sing [kuatro tubtob otso pulgadas] sang nagligad nga siglo, kag magataas pa ini.” Paano ini mahimo naangot sa global warming? Duha ka posibilidad ang ginatudlo sang mga manugpanalawsaw. Ang isa ka posibilidad amo ang pagkatunaw sang yelo sa ibabaw sang duta sa polar nga mga rehiyon kag sang mga glacier, nga makapadaku pa sang tubig sa dagat. Ang isa pa ka posibilidad amo ang ginatawag nga thermal expansion​—⁠samtang nagainit ang dagat, nagadaku man ang tubig sa sini.

Mahimo nga makita na karon sa magagmay nga mga isla sang Tuvalu sa Pasipiko ang epekto sang nagataas nga nibel sang dagat. Ang Smithsonian nga magasin nagsiling nga ang impormasyon nga natipon tuhoy sa isla sang mga korales nga Funafuti nagapakita nga ang nibel sang dagat didto nagtaas “sa promedyo nga 5.6 milimetros kada tuig sang nagligad nga dekada.”

Sa madamo nga bahin sang kalibutan, ang pagdamo sang populasyon nagakahulugan sang pagsangkad sang siudad, pagdamo sang mga iskwater kag kapin pa nga pagkaguba sang palibot. Ini nga mga nagakalatabo mahimo nga magpagrabe pa sang natural nga mga kalamidad. Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

Ang Haiti isa ka isla nga pungsod nga may madamo nga populasyon kag may kasaysayan sa pagkalbo  sa kagulangan. Ang isa ka balita kasan-o lang nagsiling nga, bisan pa daku gid ang problema sang Haiti sa ekonomiya, politika, kag katilingban, ang labi pa gid nga nagabutang sang pungsod sa peligro amo ang pagkalbo sa kagulangan. Makapasubo nga napamatud-an ini nga peligro sang 2004 sang linibo ang napatay sa lunang nga gintiphag kag gindaldal sang mabunok nga ulan.

Ginpatuhuyan sang Time Asia ang “global warming, mga dam, pagkalbo sa kagulangan, kag ang kaingin,” subong amo ang nagpagrabe nga mga kabangdanan sang natural nga mga kalamidad nga nagbunal sa Bagatnan nga Asia. Sa pihak nga bahin, ang pagkalbo sa kagulangan makapagrabe sang tigpalamangag kay ginabangdan ini sang mas madali nga pagmala sang duta. Sang nagligad nga mga tinuig, ang mga tigpalamangag sa Indonesia kag Brazil nagdul-ong sa karon pa lang matabo didto nga mga sunog sa kagulangan nga sa kinaandan tuman kabasa kag indi dapat masunog. Apang, indi lamang ang di-kinaandan nga paniempo ang kabangdanan sang natural nga mga kalamidad. Madamo nga kadutaan ang may peligro sa mga kalamidad nga ang kabangdanan nagagikan sa kadadalman sang duta.

Kon Mag-uyog sing Mabaskog ang Duta

Ang nagua nga anib sang duta ginahuman sang ginatawag nga mga plato nga may lainlain nga kadakuon kag nagahulag nga naangot sa isa kag isa. Ang matuod, ang mga plato sa anib sang duta pirme gid nagahulag amo kon ngaa minilyon ka linog ang mahimo matabo kada tuig. Apang, madamo sini ang indi mamutikan.

Ginasiling nga mga 90 porsiento sang tanan nga linog ang nagakatabo sa mga litik sang duta sa bibi sang mga plato sang duta. Bisan pa malaka lang, kon kaisa tuman ka malaglagon nga mga linog ang nagakatabo man sa sulod mismo sang mga plato sang duta. Suno sa mga pagbanta, ang linog nga may pinakamadamo nga napatay sa rekord sang kasaysayan amo ang natabo sa tatlo ka probinsia sang China sang tuig 1556. Mahimo nga mga 830,000 ka tawo ang napatay!

Ang mga linog may delikado man nga mga epekto. Halimbawa, sang Nobiembre 1, 1755, gintapan sang linog ang siudad sang Lisbon, sa Portugal, nga may 275,000 ka pumuluyo. Apang indi yadto ang katapusan sang kakugmat. Ginbangdan ang linog sang mga sunog kag sang mga tsunami man nga ginbanta nga  tubtob 15 metros ang kataason, nga naghagunos gikan sa malapit nga Atlantic Ocean. Sa kabilugan, labaw sa 60,000 ka tawo ang napatay sa siudad sang Lisbon.

Apang, sa sini man nga kaso ang kadakuon sang mga kalamidad nagadepende sa pila ka kasangkaron sa ginahimo sang tawo. Ang isa ka kabangdanan amo ang madamo nga pumuluyo sa delikado gid nga mga duog. “Halos katunga sang dalagku nga mga siudad sang kalibutan karon ang yara sa mga duog nga mahimo mabiktima sang linog,” siling sang awtor nga si Andrew Robinson. Ang isa pa ka kabangdanan amo ang mga bilding​—⁠ang mga materyales nga gingamit kag ang kalidad sang istruktura. Ang hurubaton nga “Indi ang linog kundi ang bilding ang nagapatay sa mga tawo,” masami gid nga nagamatuod. Apang ano ang mahimo sang mga tawo kon indi nila masarangan ang pagpatindog sing nagabato sa linog nga mga istruktura bangod sang tuman nga kaimulon?

Mga Bulkan​—⁠Mga Manugtukod kag mga Manuglaglag

“Mga 20 ka bulkan ang mahimo nagalupok samtang ginabasa mo ining mga tinaga,” siling sang isa ka report sang Smithsonian Institute sa Estados Unidos. Sa kabilugan nga paghambal, suno sa teoriya sang plate tectonics, ang mga linog kag mga bulkan mahanabo sa magkaanggid nga mga rehiyon​—⁠sa mga litik, ilabi na ang mga litik sa salog sang dagat; sa mga anib sang duta, diin ang magma ukon natunaw nga bato sa idalom-duta nagasalta gikan sa kadadalman sang duta paagi sa mga litik; kag sa ginatawag nga mga subduction zone, diin ang isa ka plato sang duta nagabunggo kag nagasuhot sa isa pa ka plato.

Ang pagbunggo kag pagsuhot sang isa ka plato sang duta sa isa pa gid ka plato nga ginatawag subduction volcanism amo ang pinakadaku nga peligro sa mga tawo bangod naobserbahan nga masunson ini nagalupok kag malapit sa mga duog nga ginapuy-an sang mga tawo. Ginatos sang subong sini nga mga bulkan ang makita sa Pacific Rim nga gintawag Ring of Fire. May pila man ka bulkan nga masapwan sa mga hot spot ukon mga bahin sang duta malayo sa mga dulunan sang plato sang duta diin nagasalta ang natunaw nga mga bato ukon magma. Ang Hawaiian Islands, ang Azores, ang Galápagos Islands, kag ang Society Islands daw produkto tanan sang hot spot nga bulkanismo.

Ang matuod, ang mga bulkan may madugay na kag maayo nga papel sa kasaysayan sang duta. Suno sa Web site sang isa ka unibersidad, mga “90% sang tanan nga kontinente kag mga luhobluhob sa idalom sang dagat ang produkto sang bulkanismo.” Apang ngaa kon kaisa kabaskog gid sang mga paglupok?

Ang paglupok nagasugod kon ang magma magsalta gikan sa kadadalman sang duta. Ang iban nga mga bulkan amat-amat lamang nga nagapailig sing lava, amo nga indi makibot ang mga tawo. Apang ang iban nagalupok nga may enerhiya nga labaw pa sa isa ka bomba nuklear! Lakip sa mga kabangdanan sini amo ang komposisyon kag ang pagkalapuyot sang natunaw nga mga bato nga ginabangdan sang paglupok sang bulkan kag ang kadamuon sang mga gas kag sang tuman kainit nga tubig nga nalakip sa sina nga materyal. Samtang nagalapit ang magma sa kadaygan sang duta, hinali nga nagadamo ang makibon nga tubig kag gas. Kon husto ang  komposisyon sang magma, ang epekto daw subong sang soda nga nagalupok gikan sa ginbuksan nga lata sang ilimnon.

Maayo na lang nga ang mga bulkan masami nga nagahatag sing abanse nga paandam antes maglupok. Amo sini ang natabo sa Mount Pelée sa isla sang Martinique sa Caribbean sang 1902. Apang, bangod malapit na sadto ang eleksion sa kaiping nga St. Pierre, ginbuyok sang mga politiko ang mga tawo nga magpabilin, walay sapayan nga ang siudad nahil-ob sang abo gikan sa bulkan kag madamo ang naglain ang pamatyag kag hinadlukan. Sa katunayan, nagsira ang mga balaligyaan sing pila ka adlaw!

Ang Mayo 8 Adlaw Sang Pagkayab, kag madamo nga tawo ang nagkadto sa Katoliko nga katedral agod mangamuyo para sa kaluwasan gikan sa bulkan. Sadto nga aga, antes lang mag-alas 8:​00, naglupok ang Mount Pelée, kag nagbuga sing makapalaso nga mga abo, cinder, obsidian, pumice, kag tuman kainit nga gas​—⁠nga 200 tubtob 500 degrees Celsius ang kainiton. Bangod sang makamamatay nga gal-um gikan sa bukid nga naghil-ob sa bug-os nga siudad, halos 30,000 ka tawo ang napatay, natunaw ang lingganay sang simbahan, kag nasunog ang mga barko sa pantalan. Amo yadto ang paglupok sa ika-20 nga siglo nga may pinakamadamo nga napatay. Apang, indi kuntani subong sadto kadamo ang napatay kon namati lamang ang mga tawo sa nagapaandam nga mga sinyales.

Magadamo Pa Bala ang Natural nga mga Kalamidad?

Sa ila World Disasters Report 2004, ang International Federation of Red Cross kag ang Red Crescent Societies nagsiling nga sang nagligad nga dekada, ang mga kalamidad nga may kaangtanan sa pisika sang duta kag sa mga paniempo nagdugang sing kapin sa 60 porsiento. “Ginapakita sini nga amo sini ang mahimo matabo sa mas malawig nga tion,” siling sang report, nga ginbalhag antes matabo ang malaglagon nga mga tsunami sang Disiembre 26 sa Indian Ocean. Walay duhaduha nga kon padayon pa nga magdamo ang populasyon sa delikado nga mga duog kag padayon nga makalbo ang mga kagulangan, madulom gid ang aton paglaum.

Dugang pa, madamo sang industriyalisado nga mga pungsod ang padayon nga nagabuga sa atmospera sing kapin pa nga greenhouse nga mga gas. Suno sa isa ka editoryal sa dyurnal nga Science, ang pagpalantang sang aksion nga buhinan ang mga gas nga ginabuga sa atmospera “daw kasubong sang pagpangindi nga bulngon ang isa ka nagalala nga impeksion: Ginapat-od sini nga mas daku nga mga bili ang bayaran sa ulihi.” Ginapatuhuyan ini nga mga bili, ang report sang Canada tuhoy sa pagpahaganhagan sa kalamidad nagsiling: “Ang pagbag-o sang klima sarang masiling nga amo ang pinakalapnag kag madamo sing apektado nga problema tuhoy sa palibot nga gin-atubang sang mga pungsod sa kalibutan.”

Apang, wala pa tubtob karon maghilisugot ang mga pungsod sa kalibutan kon bala may salabton gid ang mga aktibidades sang tawo sa global warming, kag ilabi na kon paano ini kontrolon. Ini nga kahimtangan nagapahanumdom sang kamatuoran sa Biblia: “Wala sa tawo nga nagalakat . . . ang pagtuytoy sa iya tikang.” (Jeremias 10:23) Apang, makita pa naton sa masunod nga artikulo nga ang kahimtangan indi walay paglaum. Sa katunayan, ang mga kailo karon, lakip ang maunos nga mga kahimtangan sa katilingban sang tawo, nagadugang sing ebidensia nga malapit na ang paumpaw.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

SANG INDI LAMANG MAIS ANG NAGTUBO SA TALAMNAN

SANG 1943 nakita sang isa ka manugtanom sing mais sa Mexico nga indi lamang mais ang nagatubo sa iya talamnan. Sang nagkadto sia sa iya uma, natalupangdan niya nga nagalitikliktik ang duta. Pagkadason nga adlaw, ang mga litik nangin isa ka gamay nga bulkan. Pagkadason nga semana, ang kono sang bulkan nagtaas sing 150 metros, kag pagligad sang isa ka tuig nagtaas ini sing 360 metros. Sang ulihi, ang kono nga 2,775 metros ang kataason sa ibabaw sang katupungan sang dagat, nakalab-ot sa katapusan nga kataason nga 430 metros. Ang bulkan nga gintawag nga Paricutín, hinali nga nag-untat sa paglupok sang 1952 kag wala na maglupok liwat sugod sadto.

[Credit Line]

U. S. Geological Survey/Photo by R. E. Wilcox

[Kahon/Retrato sa pahina 8]

SANG GINLUWAS SANG DIOS ANG MGA PUNGSOD GIKAN SA KALAMIDAD

ANG tiggulutom isa ka sahi sang natural nga kalamidad. Ang isa sa una nga tiggulutom nga narekord amo ang natabo sa dumaan nga Egipto sang tion ni Jose, nga anak ni Jacob, ukon Israel. Naglawig ang tiggulutom sing pito ka tuig kag naapektuhan ang Egipto, Canaan, kag ang iban pa nga mga kadutaan. Apang wala ini magresulta sa pagkagutom sang mga tawo bangod pito ka tuig antes matabo ang tiggulutom, gintagna ini ni Jehova. Ginpahayag man niya nga ining pito ka tuig antes sang tiggulutom mangin mga tuig sang kabuganaan sa Egipto. Sa pagdumala sang mahinadlukon sa Dios nga si Jose, nga sa pagpasilabot sang Dios, ginhimo nga primer ministro kag administrador sang pagkaon, tuman kadamo nga uyas ang natipon sang mga Egiptohanon amo nga “nag-untat sila sa pag-isip sini.” Amo kon ngaa, napakaon sang Egipto indi lamang ang iya kaugalingon kundi “ang katawhan [man] sa bug-os nga duta,” lakip ang pamilya ni Jose.​—⁠Genesis 41:​49, 57; 47:​11, 12.

[Mga retrato sa pahina 7]

HAITI 2004​—Mga bata nga lalaki nga nagalukdo sing tubig nga ilimnon sa nagabaha nga mga kalye. Ang sobra nga pagkalbo sa kagulangan isa sa mga kabangdanan sang grabe nga pagkatiphag sang mga lunang

[Credit Lines]

Background: Sophia Pris/EPA/Sipa Press; inset: Carl Juste/Miami Herald/Sipa Press

[Retrato sa pahina 9]

Madamo nga pungsod ang padayon nga nagabuga sing “greenhouse” nga mga gas sa atmospera

[Credit Line]

© Mark Henley/Panos Pictures