Ang Sunflower—Matahom kag Mapuslanon

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Switzerland

MAHIMO gid nga malipay kita kon magbutlak ang adlaw. Amo kon ngaa, ang mga tawo sa bug-os nga kalibutan nagakalipay man sa bulak nga ginbase ang ngalan sa adlaw​—⁠ang sunflower! Ang malipayon kag nagayuhum nga bulak sang sunflower sa hardin makapahalipay sa isa ka tawo. Labi na gid ang isa ka malapad nga katamnan sang mga sunflower nga ang duag masili nga dalag!

Apang nahibaluan mo bala kon paano nagbantog gid ining makalilipay nga bulak? Nagatampad gid bala ini sa adlaw? Kag mapuslanon gid bala ini?

Nagbiyahe sa Bug-os nga Kalibutan

Ang sunflower naghalin sa Sentral nga Amerika tubtob sa ginatawag karon nga nabagatnan nga Canada. Ang mga Indian ang nagapananom sini anay didto. Sang gindala sang Katsila nga mga manuglagulad ang tanom sa Atlantiko sang 1510 C.⁠E., madasig ini nga naglapnag sa nakatundan nga Europa. Sang primero, ang sunflower pangpatahom lamang sa botanikal kag pribado nga mga hardin. Apang sang tungatunga sang ika-18 nga siglo, ang mga liso sini nangin espesyal nga kalan-on. Ang mga dahon kag mga bulak sini ginahimo anay nga tsa agod ibulong sa hilanat.

Sang 1716 nagkuha sing lisensia ang isa ka taga-Inglaterra nga tawo nga kuhaon ang lana sang sunflower agod gamiton sa paghabol kag paglugom. Apang, nakilala lamang ang lana sang sunflower sa bug-os nga Europa sang katuigan 1800. Matuod, sang 1698 pa nga gindala sa  Rusya sang emperador sini nga si Peter the Great ang mga liso sang sunflower gikan sa Netherlands. Apang, ang negosyo sa pagpatubas sing sunflower sa Rusya nagsugod lamang sang katuigan 1830. Pagligad sang pila ka tuig, linibo ka tonelada sang lana sang sunflower ang ginapatubas sang rehiyon sang Voronezh sa Rusya. Ang pagpananom sing sunflower madasig nga naglapnag sa kaiping nga Bulgaria, Hungary, Romania, Ukraine, kag sa anay Yugoslavia.

Daw makahalam-ot nga sa paghingapos sang ika-19 nga siglo, gindala liwat sang Ruso nga mga imigrante ang sunflower sa Aminhan nga Amerika. Apang, indi kaangay sang mga Indian, wala ginpadayon sang una nga mga imigrante sa kontinente ang pagpananom sing sunflower. Malapad nga mga katamnan sang sunflower ang makita karon sa mga pungsod sa bug-os nga kalibutan.

Nagasunod Ini sa Adlaw

Nagatampad gid bala ang sunflower sa adlaw? Huo! Ang mga dahon kag mga bulak sini nagasunod sa adlaw. May auxin ang sunflower, ang substansia sa tanom nga nagakontrol sang pagtubo. Ang madamo nga auxin sa bahin sang sunflower nga malayo sa kapawa amo ang ginabangdan sang pagtubo sang puno nga paayon sa kapawa. Sa tion nga magbuskad na sing bug-os ang bulak sang sunflower, wala na ini nagatampad sa adlaw apang nagapabilin ini nga nagaatubang sa sidlangan.

Ang Latin nga ngalan sang sunflower nga Helianthus annuus, naghalin sa Griegong mga tinaga nga nagakahulugan sing “adlaw” kag “bulak” kag gikan sa Latin nga tinaga nga nagakahulugan sing “tuigan.” Ang bulak masami nga nagatubo tubtob sa mga duha ka metro nga kataason, apang ang pila ka higante nga mga sari nagatubo nga doble sina nga kataason. Ang mabakod nga puno kag magaras, berde nga mga dahon ginakoronahan sang isa ka daku kag tipulon nga bulak nga may mga sipad nga ang duag masili nga dalag. Sa sentro sang mga sipad amo ang magagmay kag maitom nga daw tubotubo nga mga bulak. Sa tapos ini mabutangan sing moging sang mga insekto, ining magagmay nga mga bulak sang sunflower mangin liso nga sarang makaon. Ang sentro sang sunflower mahimo mangin 5 tubtob 50 sentimetros sa diametro kag mahimo magpatubas sing 100 tubtob 8,000 ka liso.

Madamo ang espesyi sang Helianthus, kag bag-o nga hybrid nga mga sari ang padayon pa nga ginapatubas. Sa kinaandan, duha lamang ka espesyi ang ginatalauma. Ang isa amo ang Helianthus annuus, nga ginatanom agod lamang makuhaan sing lana. Ang isa pa gid, amo ang Helianthus tuberosus, mas kilala nga Jerusalem artichoke, nga ginatanom bangod sang daw patatas nga unod sini. Ginapakaon ini sa mga baka kag ginagamit sa paghimo sing kalamay kag alkohol.

Kapuslanan sa Ekonomiya

Ang kalabanan nga mga sunflower karon ginatanom bangod sang ila liso, nga nagapatubas sing isa ka maayo gid nga klase sang lana. Ginagamit man ang lana sang sunflower sa pagluto, sa ensalada, kag sa mantikilya. Masustansia gid ang mga liso sini, kay nagaunod ini sing 18 tubtob 22 porsiento nga protina kag iban pa nga mga sustansia.

Madamo nga tawo ang maluyag magkuyamkoyam sing sinanlag kag salted nga mga liso sang sunflower. Ang harina gikan sa liso sang sunflower ginagamit nga aditibo sa pagluto sing tinapay. Dugang pa, isa man ka ingrediente ang lana sang sunflower sa shampoo, lip balm, hand cream, body lotion, kag mga produkto para sa bata. Ginagamit pa gani ini sa paghimo sing asayte para sa mga makina. Ang mga liso sang sunflower ginagamit man nga bubod sa mga pispis kag magagmay nga mga sapat.

Ang katamnan sang sunflower isa ka paraiso para sa mga buyog​—⁠ang isa ka ektarya nga sunflower makapatubas sing 25 tubtob 50 kilos nga dugos. Pagkatapos maani ang sunflower, ang mga puno nga mabilin may 43 tubtob 48 porsiento nga uganot, nga magamit sa paghimo sing papel kag iban pa nga mga produkto. Ang nabilin nga mga bahin sang sunflower sarang magamit nga kumpay para sa mga baka ukon subong abono.

Sa pagkamatuod, isa gid ka mapuslanon nga regalo sa katawhan ang sunflower. Ang katahom sini nag-inspirar sa mga dibuho, subong sang gindibuho ni Vincent van Gogh nga “Sunflowers.” Sa bisan diin nga magtubo ini, daw subong bala nga ginadala sang sunflower ang adlaw sa aton mga puluy-an kag mga hardin. Mahimo nga madumduman naton ang malipayon nga bulak sini kag ang madamo nga kapuslanan sini kon ginabasa naton ang ginsiling sang salmista: “Madamo nga butang ang imo nahimo, O Jehova nga akon Dios, bisan ang imo makatilingala nga mga binuhatan kag ang imo mga hunahuna sa amon . . . Mas madamo ini sangsa akon sarang masugid.”​—⁠Salmo 40:5.